«Երկիր», 1993թ., 16 մարտի, 46 (387)
Օրերս «Հայլուրի» հյուրն էր ՀՀ նախկին վարչապետ Խոսրով Հարությունյանը, որի հետ զրույցը ներկայացնում ենք ստորեւ.
Կառավարության կուրսը շրջադարձային փոփոխություն է կրել
– Վերջին շրջանում կառավարության անդամների կողմից որոշակի հայտարարություններ են եղել խորհրդարանին ներկայացված սոցիալ-տնտեսական զարզացման ծրագրում բարեփոխումներ կատարելու մասին։ Բայց դատելով այն սկզբունքներից եւ հիմնադրույթներից, որ նրանք շարադրում են՝ ըստ էության դրանք ոչ թե բարեփոխումներ են, այլ, կարելի է ասել, առաջարկվող կուրսի շրջադարձային փոփոխություն։ Դուք համաձա՞յն եք այս ձեւակերպմանը, եւ կարո՞ղ ենք արձանագրել, որ կուրսը փաստորեն փոփոխվեց:
– Սկզբունքորեն՝ այո, համաձայն եմ, թերեւս ես էլ եմ այդ տպավորությունը ստանում, իսկ վերջնական եզրակացություններ կարելի է անել, երբ որ ծրագիրը պատրաստ կլինի, կներկայացվի կառավարությանը կամ էլ խորհրդարանին։ Առայժմ կարելի է ենթադրել, որ կառավարությունը ճիշտ է ընկալել՝ մերժվել է կառավարության ոչ թե 93 թվականի գործունեության ղեկավար ցուցումներ շարունակող փաստաթուղթը, այլ այն տնտեսական քաղաքականության կոնցեպցիան, որ ընկած է եղել տնտեսական քաղաքականության հիմքում։ Էկոնոմիկայի բնագավառի ներկայացուցիչները խոսում են այն մասին, որ ըստ էության կառավարության տնտեսական քաղաքականության մեջ նախատեսվում է շրջադարձ, հրաժարում այն մոդելից, որ մինչ այդ ընկած էր շուկայական էկոնոմիկայի անցման հիմքում ու իրականցվում էր մեր հանրապետությունում եւ անցում կատարել, իմ կարծիքով, ավելի հավասարակշռված, սոցիալական ուղղվածություն ունեցող, մեր պայմաններին ավելի համապատասխան մոդելի։
– Արդյոք այն ուղղությունները, որ այժմ առաջարկում է նոր կառավարությունը, Ձեր ղեկավարած կառավարության շրջանակներում չեն քննարկվել։
– Կարող եմ բացահայտորեն ասել, որ դրանք նորություն չեն։ Ավելին, դեռեւս իմ վարչապետ եղած ժամանակաշրջանում տարբեր հարցերի շուրջ կառավարական քննարկումների ընթացքում բախվում էին այդ երկու կոնցեպցիաները, այդ երկու մոտեցումները, բախվում էին այն կարեւորագույն հիմնադրույթի շուրջ մոտեցումները, որոնք վերաբերում էին կառավարության եւ պետության կարգավորիչ ու կառավարող դերին, սեփականաշնորհման տեմպերին եւ մասշտաբներին, իրականացման ձեւերին։ Համոզված եմ, որ այս մոտեցումները ծանոթ էին նաեւ այժմյան ղեկավարներին, միայն այն տարբերությամբ, որ այն ժամանակ դրանք մերժվում էին։
– Երբ համաձայնեցիք ստանձնել վարչապետի պաշտոնը, հույս ունեի՞ք կառավարությանը համոզել նոր ուղղվածության անհրաժեշտաթյունը։
– Այո, ես կարծում էի, որ կստացվի համագործակցությունը։ Իմ վարչապետության ժամանակաշրջանում, համենայնդեպս, նման սկզբունքային հարցերի դեպքում փորձել եմ դեմ գնալ վարչարարությանը, փորձել եմ ավելի շատ համոզել, որպեսզի ներքին համոզմունքով գանք ընդհանուր հայտարարի. նման հարցերում վարչարարությունը չէր կարող օգտակար լինել:
ՀՀ Նախագահի համար այլ հեղինակություններ կային
– «Կառավարության մասին» օրենքի բացակայության պայմաններում, երբ կառավարության կազմը նշանակում է հանրապետության նախագահը, նա էլ պատասխանատու պետք է լինի կառավարության գործունեության համար, բայց այնպիսի ավանդույթ է ստեղծվել, որ կառավարությունը ստեղծում է նախագահը, իսկ պատասխանատվությունը կրում է վարչապետը։
– Իրոք, այդպիսի հակասություն կա։ Եթե հիշում եք, խորհրդարանում իմ ելույթի ժամանակ ես երեք հարց բարձրացրեցի, եւ հարցերից մեկը հետեւյալն էր. գոնե հիմա հստակեցնենք՝ ի՞նչ եք հասկանում կառավարություն ասելով, որտե՞ղ են սկսվում նրա իրավասությունները, որտե՞ղ ՝ վերջանում, ինչպիսի՞ն են նրա փոխհարաբերությունները պառլամենտի հետ, պրեզիդենտի հետ, որովհետեւ այս ամենը բացառիկ կարեւորություն ունի։
Հանրապետության նախագահը, որ պատասխանատու է նաեւ տնտեսական քաղաքականաթյան համար, որքանո՞վ է ազդում այդ քաղաքականության ծեւավորման վրա։ Նախ ասեմ, որ Տեր–Պետրոսյանը, մանրուքների մեջ չխորանալով կամ մանրուքները չիմանալով, ընդհանուր առմամբ կարողանում է կողմնորոշվել տնտեսական քաղաքականության հիմնական հարցերում։ Այլ բան է, որ նրա համար գոյություն ունեն հեղինակություններ, որոնք եւ հիմք են հանդիսանում նրա՝ այս կամ այն հարցում եզրակացության վերջնական ձեւավորման համար։
– Ուզում եք ասել, որ հին կառավարության կազմում կային մարդիկ, որոնց կարծիքներն ավելի հեղինակավոր էին նախագահի համար, քան վարչապետի՞նը։
– Անկասկած։ Համենայնդեպս, կար հարցերի մի ամբողջ շարք, այդ թվում նաեւ տնտեսական քաղաքականության բնագավառում, որտեղ, ենթադրում եմ, բոլոր հավասար պայմաններում Տեր-Պետրոսյանը կնախընտրեր այլ հեղինակություններ։
– Եվ ամենայն հավանականությամբ Ձեր նշած հեղինակություններից մեկը այսօրվա վարչապետ Հրանտ Բագրատյա՞նն է։ Ի՞նչ կարող եք այդ դեպքում ասել պրն Բագրատյանի՝ որպես տնտեսագետի, սկզբունքայնության մասին՝ հաշվի առնելով տնտեսական կուրսի հնարավոր շրջադարձը։
– Բագրատյանի մասին շատ են ասում, շատ են գրում, երբեմն սեւացնում են։ Ես կասեի հետեւյալը. Բագրատյանը, համենայնդեւպս, երբեք չի կեղծել իրեն։ Նա միշտ ասել է այն, ինչ ինքը մտածել է։ Նա կողմնակից էր այդ տնտեսական քաղաքականությանը, կողմնակից էր շուկայական էկոնոմիկայի անցման լիբերալ մոդելին եւ չէր թաքցնում դա։ Այսինքն՝ ուներ սկզբունք։ Այլ հարց է, որ հիմա նրանք որոշել են տնտեսական քաղաքականության մեջ շրջադարձ կատարել։ Ենթադրում եմ, որ Բագրատյանը պետք է դրսեւորի նույն խիզախությունը եւ խոստովանի, որ այո, մինչեւ հիմա փորձում էին այլ ճանապարհով գնալ, բայց կյանքը, իրականությունը այլ բան պարտադրեցին։ Այժմ Բագրատյանը ստիպված պետք է լինի նաեւ հայտարարել, որ իրենց միջոցները սպառվել են։ Եթե նա նման հայտարարություն անի, կարծում եմ, կստեղծվեն երաշխիքներ, որ հետագայում զերծ կմնանք նման էքսպերիմենտներից։ Սա կարեւոր եմ համարում ու ենթադրում եմ, որ դա պետք է առաջին հերթին իրեն եւ կառավարությանը։
Պարենամթերքը կտրոնով բաշխելու հնարավորություն կա, բայց չի օգտագործվում
– Վերջին հարցազրույցներից մեկի ժամանակ նշել էիք, որ Ձեր ղեկավարած կառավարության կազմում շատ էին մարդիկ, որոնք դեմ էին պարենի եւ առաջին անհրաժեշտության ապրանքների կտրոնավորված բաշխմանը՝ դիտելով դա որպես հակաշուկայական երևույթ։ Կարելի՞ է ենթադրել, որ կային եւ կան ապրանքի որոշ տեսակներ կտրոնով բաշխելու հնարավորություններ, եւ միայն հիշյալ սկզբունքն է խանգարում։
– Ւրոք, երբ սեպտեմբերին իմ առաջարկությամբ մշակվեց շաքարի, կարագի, ծխախոտի, հետագայում նաեւ հացի կտրոնավորման համակարգը, բազմիցս եղել են հայտարարություններ Բագրատյանի կողմից, որ այդ ամենը հակաշուկայական քայլեր են, քայլեր դեպի ետ։ Ես ենթադրում եմ, որ դա ուներ նաեւ իր ենթատեքստը վարչապետի գնահատականի առումով՝ նախկին կոմունիստ եւ այլն, եւ այլն։ Բայց այն ժամանակ ես համառորեն պնդեցի, եւ սխալ է, որ դա ընդհատվեց։ Ես այն ժամանակ գտնում էի, եւ հիմա էլ գտնում եմ, որ կա այդ հնարավորությունը։ Այն ժամանակ էլ ես այն կարծիքին էի, որ նման կտրոններ պետք է բաշխել ոչ թե համատարած բոլորին, այլ նրանց, ում եկամուտը իրոք ցածր է նվազագույն աշխատավարձից կամ ինչ-որ մի սահմանից, որը չի բավարարում սպառողական զամբյուղին, եւ կառավարության հնարավորությունները պետք է ուղղել հատկապես այդ խավին։ Սա շատ կարեւոր հարց է, եւ միայն այս ճանապարհով մենք կարող ենք սոցիալական լարվածությունը մեղմել։ Երբ ես ասում եմ եկամուտների արդարացի վերաբաշխում, դրա տակ գտնում եմ լուրջ մեխանիզմներ, որոնք ըստ էության թե՛ մասնավոր, թե՛ պետական սեկտորի եկամուտների հաշվառման եւ հարկահավաքման կատարելագործման հնարավորություն են տալիս։ Բազմիցս ասվել է՝ այսօր հարկման ոլորտից դուրս գտնվում է ահավոր մեծ ծավալի ստվերային շրջանառություն։ Եվ խնդիրը ոչ թե այդ շրջանառությունը մերժելն է, այլ այն լեգալացնելը եւ հարկման ոլորտ ընդգրկելը։ Այդ ժամանակ, համոզված եմ, բյուջեն կկատարվի ոչ թե 50-60 տոկոսի սահմաններում, այլ կարող է հասնել մինչեւ 70-80 գուցե եւ ավել տոկոսի։ Կան լրացուցիչ միջոցներ, որոնք կարելի է օգտագործել սոցիալական ոլորտի համար։ Այ, մի դրվագ գուցե շատ կարեւորի ասածս, դեռեւս նոյեմբեր ամսին ես հանձնարարեցի էկոնոմիկայի նախարարությանը, Հրանտ Բագրատյանին, որ նախապատրաստեն կառավարության կարգադրություն կամ որոշում՝ սպառման ոլորտի բոլոր օբյեկտներում պարտադիր դրամարկղային հաշվառում մտցնելու վերաբերյալ։ Դրանով մենք կարող էինք վերահսկել եկամուտների ճնշող մեծամասնությունը։
Հարկավոր է շահագրգռել հարևաններին
– Մենք չենք կարող չարձանագրել, որ քաղաքական առումով Հայաստանը նույնպես հայտնվել է սուր ճգնաժամում։ Ճգնաժամ է խորհրդարանում, ճգնաժամ է կառավարությունում։ Արդյոք ուժեղ նախագահական պոստը, որն արդեն ըստ էության ներկայացնում է ոչ թե կուսակցություն, շարժում, այլ, փաստորեն, մարդկանց խմբավորում, կարո՞ղ է այդ բեռը տանել իր ուսերին։
– Նախ ասեմ, որ ինքս նախագահական համակարգի կողմնակից եմ: Եվ դեռեւս պառլամենտում քննարկումների ժամանակ բազմիցս ասել եմ, որ մենք անհաջողություններ ունենք թե՛ կառավարման համակարգում, թե՛ մեր առօրյա իրականության մեջ։ Անհարթությունները ավելի շուտ կվերագրեի կոնկրետ իրավիճակներին, կվերագրեի միգուցե կառավարման հմտության պակասին, գիտելիքների պակասին, փորձի պակասին, բայց ոչ համակարգին։ Այդ համակարգը կենսունակ է, շատ երկրներ այդ համակարգով են ապրում։ Ինչ վերաբերում է կոնկրետ ստեղծված իրավիճակին, ես կարող եմ ասել իմ անձնական կարծիքը։ Կարող է առաջին հայացքից տարօրինակ թվալ, բայց ես չեմ հավատում մեզ հուզող ազգային հիմնահարցերի քաղաքական կարգավորման հնարավորություններին։
Քանի որ քաղաքականությունը տնտեսության շարունակությունն է, տնտեսական շահերի կոնկրետ արտահայտությունն է, հետեւաբար մենք պետք է բանալին փնտրենք ոչ թե քաղաքական կարգավորման, այլ տնտեսական համագործակցության կոնկրետ ձեւերի կամ տնտեսական համագործակցության կոնկրետ միջոցների ձեւավորման, ստեղծման մեջ։ Նման համագործակցության հնարավորություններ կան։ Ես ինձ միշտ հարց էի տալիս՝ ինչո՞ւ ենք վատ ապրում։ Թողնենք այն, որ վատ ենք ապրում, որովհետեւ վատ ենք կառավարում կամ կառավարել չգիտենք։ Ես որպես վարչապետ ինքս էլ ասել եմ, որ կես տարվա մեջ վարչապետ նույնիսկ չհասցրի դառնալ։ Որովհետեւ վարչապետ այդպես միանգամից չեն դառնում, դա փորձ է, գիտելիքներ, ընդունակություն, ունակություն, դրանք պետք է գան, բայց թողնենք դա։ Վատ ենք ապրում, որովհետեւ, ասում ենք, շրջափակման մեջ ենք։ Իսկ ինչո՞ւ ենք շրջափակման մեջ։ Որովհետեւ մեր հարեւաննե րից ոչ մեկին ձեռնտու չի, որ մեր կոմունիկացիաները գործեն։ Հետեւարար հարկավոր է գնալ այն ճանապարհով, որ նրանք դրանում շահագրգռված լինեն։ Կա այդ հնարավորությունը, կան հնարավորություններ, որ Թուրքիան կամ Ադրբեջանը, նույն Պարսկաստանը ոչ պակաս շահագրգռված դառնան, որ մեր երկաթգիծը աշխատի։ Ոչ պակաս շահագրգռված դառնան, որ, ասենք, մենք ունենանք գազի նորմալ մատակարարում։
ՀՀՇ-ն իշխող քաղաքական կազմակերպություն է
– Վերջին շրջանում Ձեր հաճախակի ելույթները «Ազգ» թերթում եւ այն, որ «Թեքեյան» մշակութային միությունը Ձեզ առաջարկել է պատգամավորության թեկնածու, կարո՞ղ են արդյոք վկայել Ձեր գաղափարական հարազատությունը ՀՌԱԿ–ին։
– Առաջիկայում երեւի երկար ժամանակ ես չեմ մտնելու որեւէ քաղաքական կազմակերպության մեջ. սա իմ կրեդոն է։ Ընդհանրապես ես հակված եմ դեպի կենտրոն։ Ծայրահեղություններն ինձ համար չեն, իմ խառնվածքին բնորոշ չեն։ Ինքս գտնում եմ, որ քաղաքականությունը կոմպրոմիսների արվեստն է, կոմպրոմիսները հնարավոր են միայն հանդուրժողական մթնոլորտում։ Եվ ինձ մոտ համակրանք են առաջացնում այն մոտեցումները, որոնք քաղաքական հայացքների սպեկտրի կենտրոնում են։ Ինչ վերաբերում է կոնկրետ ՀՌԱԿ-ին, բոլորովին չեմ էլ մտածել անդամակցելու մասին։ «Թեքեյան» միության առաջադրումը ինձ համար նույնիսկ անակնկալ էր, չնայած հետո իմ շնորհակալությունն եմ հայտնել։ Նրանց պլատֆորմի, հայացքների մեջ շատ բան ինձ մոտ է։ Կարծում եմ, որ ՀՌԱԿ-ին պակասում է վճռականությունը։ Իսկ քաղաքական կազմակերպությունների առումով ես բոլորովին հակված չեմ որեւէ քաղաքական կազմակերպության անդամագրվելու։
– Ձեր կարծիքով, որքանո՞վ է բազմազան Հայաստանի քաղաքական սպեկտրը եւ որո՞նք են այն քաղաքական ուժերը, որ այս կամ այն կերպ կարողանում են ազդեցություն ունենալ վարվող քաղաքական կուրսի վրա։
– Կարծում եմ՝ այդ քաղաքական ուժերը հիմնականում ներկայացված են խորհրդարանում։ Ասեմ, որ քաղաքական կուրսի վրա ազդեցության ճանապարհը ես տեսնում եմ խորհրդարանի միջոցով։ Քաղաքական հիմնական վեճերը պետք է լինեն միայն խորհրդարանում։ Իմ խորին համոզմամբ, եթե մենք որեւէ արժեք Արեւմուտքի կամ այլ երկրների մոտ ներկայացրել ենք, ապա միայն այն պատճառով, որ նույնիսկ այսպիսի ծանրագույն պայմաններում ժողովրդավարական այդ կարեւոր ինստիտուտը՝ խորհրդարանը, այնուամենայնիվ, գործում է եւ քաղաքական կազմակերպությունների գործողությունները դուրս չեն գալիս ժողովրդավարական ընդունված ձեւից։ Ես ենթադրում եմ, որ այդ ուժերն են Հայ Հեղափոխական Դաշնակցությունը, Ռամկավար Ազատական կուսակցությունը, ԱԺՄ-ն, ԱԻՄ-ը, որ նույնպես ազդեցություն ունի խորհրդարանում, ՀՀՇ-ն վերջին հաշվով։
– Դուք ՀՀՇ-ն համարո՞ւմ եք իշխող քաղաքական կազմակերպություն։
–Այո։
