Իր հետ ժամադրված էինք սեպտեմբերի 21-ի անկախության «այո»-ի հանրաքվեեն առաջ, երբ դեռ պաշտոնի վրա էր: Սակայն մեր տեսակցությունը տեղի ունեցած օրը՝ հոկտեմբերի 2-ին, հրաժարած էր թե՛ վարչապետի պաշտոնեն և թե՛ հանրապետության նախագահի պաշտոնին թեկնածութենեն: Հետևաբար մեր հարցազրույցը փոխանակ կառավարական տան իր գրասենյակին մեջ տեղի ունենալու, տեղի ունեցավ իր բնակարանին մեջ, նվազ պաշտոնական պայմաններու տակ, բայց ոչինչ կորսնցուց իր շահեկանութենեն, ընդհակառակն, մեզի համար դարձավ ավելի շահեկան, ավելի հետաքրքրական, որովհետև Վազգէն Մանուկյանը, Հայաստանի ներկա իրականության գլխավոր կերտիչներեն մեկը որպես, Հայոց համազգային շարժումի գաղափարախոս-տեսաբանը, որ «Գնացքից թռչելու ժամանակը» եկած կը նկատեր, ամենեն դժվարին պայմաններուն տակ կառավարության ղեկը ամուր բռնողը, հանրաքվեեն և Հայաստանի Հանրապետության անկախության հռչակման գործընթացը վարող վարչապետը որպես, հարմարագույն անձնավորությունն էր մեզ հուզող հարցերուն պատասխանելու, զանոնք լուսաբանելու:
Պրն Մանուկյան այդ օրը հրաժարած ըլլալով վարչապետութենեն, մենք ալ հրաժարեցանք կանխապատրաստված մեր հարցումներեն: Եվ զրույցը եղավ սրտաբաց, անմիջական, ինքնաբուխ: Արծարծեցինք Հայաստանի թե արտերկրի յուրաքանչյուր հայը մտահուզող հարցերը՝ անկախությունը, անկախության ապագան, գալիքը, ինքնապաշտպանությունը, տնտեսական վիճակը իր բոլոր երեսներով ու հեռանկարներով, ներքին քաղաքական իրավիճակը, ժողովրդավարությունը, որուն կը ձգտինք, Արցախը և արցախյան հիմնահարցի կարգադրության հնարավորություններն ու ճանապարհները, Ժելեզնովոդսկի համաձայնագիրը, Սփյուռքահայության դերը անկախ պետականության կերտման գործընթացին մեջ: Բայց այս բոլորեն առաջ ուզեցինք իմանալ, թե ինչու՞ ինք այնքան անակնկալորեն ուզեց «կողք կանգնել» իր իսկ կողմե կերտված գործընթացին նվիրագործումը հանդիսանալու սահմանված նախագահական ընտրության նախօրյակին:
Հրաժարումեն ետք մերժած էր որևէ հրապարակային ելույթ ունենալ, որևէ մամուլի ասուլիս տալ, նախագահական ընտրապայքարի ընթացքին վրա ազդել փորձելու ամբաստանության չենթարկվելու համար: Այս պատճառով ալ մեզմե խնդրեց հարցազրույցը չհրատարակել հոկտեմբերի 16-են առաջ:
–21 սեպտեմբերի հանրաքվեով մեր ժողովուրդը միաձայնությամբ և ազգային տոնախմբության մթնոլորտի ներքև «այո» ըսավ անկախության, առանց սակայն տիրացած ըլլալու անկախ պետականության, ամբողջական և իրական անկախության համար կենսական ինքնապաշտպանության և տնտեսական միջոցներուն: Այս իրողության լույսին տակ ինչպե՞ս կը պատկերացնեք գալիքը:
-Ես առիթ ունեցա նստաշրջանի ժամանակ երկու խոսքով նկարագրելու, թե ինչպես եմ պատկերացնում գալիքը: Ես գտնում եմ, որ Հայաստանն իսկապես պետք է դառնա անկախ պետություն, ճանաչվի մյուս պետությունների կողմից, վարի անկախ քաղաքականություն, բայց տնտեսապես նա պարտավորված է ինչ-որ ժամանակ կապված լինել միութենական ընդհանուր կառույցների հետ, մյուս հանրապետությունների հետ: Բայց ես, նորից նշեմ, որ դա չի նպաստում մեր տնտեսության զարգացմանը մոտալուտ ժամանակներում: Այդ կապերն ավելի շատ մեզ պետք են փոխանակման միջոցով ապահովելու համար կենսական նշանակություն ունեցող սննդամթերքը, վառելանյութը և դանդաղեցնելու քանդումը այդ տնտեսության: Անխուսափելիորեն դա քանդվելու է: Բազմատասնյակ գործարաններ փակվելու են, և հնարավոր չէ այդ գործարանները նույնիսկ սեփականաշնորհել կամ հետագայում օգտագործել: Այս գործընթացները լինելու են: Մեզ պետք է, որ դա դանդաղ ընթանա, որպեսզի աշխատազրկություն չլինի, մարդիկ աշխատանքի տեղ ունենան, մենք նյութ ունենանք փոխանակելու մթերքի և այլնի հետ, միաժամանակ մեզ նոր տնտեսություն է պետք՝ սեփականաշնորհված, ձեռներեց մարդկանց կողմից ստեղծված, որոնց պետությունը պետք է օգնի: Նոր տնտեսությունը պետք է կապված լինի մյուս երկրների հետ: Ես այդտեղ եմ զարգացում տեսնում:
Ես կողմնակից չեմ մեր քաղաքական սերտ կապվածությանը Խորհրդային Միությանը: Սա վտանգավոր եմ համարում մեր ժողովրդի համար, որովհետև քայքայումը Խորհրդային Միությունում շարունակվելու է: Եվ շատ հավանական է, որ քաոս լինի, պետք է մի քիչ շուտ այդ քաոսից կողք կանգնել:
Իհարկե պետք է բանակն էլ ստեղծվի, այդ ամեն ինչն էլ, բայց դրա համար պարտադիր չէ, որ միութենական բոլոր քաղաքական կառույցների մեջ մնանք: Մեզ տնտեսական կառույցներն են պետք: Այստեղ է տարբերությունը իմ ասած կուրսի: Ես գիտեմ, որ իմ ասածը շատերի կողմից ընդունելի չէ: Ես ընդունում եմ, որ անկախության գաղափարը հայերի հոգու մեջ խորը նստած չէ: Ինձ համար երբեք ընդունելի չէ, որ հայերի առաքելությունն է դեմոկրատական շարժումը զարգացնել Խորհրդային Միությունում, որ Խորհրդային Միությունը չքանդվի: Դա չէ հայերի առաքելությունը. պիտի օգտվենք հանգամանքներից, ոչ թե ծառայենք ուրիշների շահերին:
–Ինքնապաշտպանության հարցի վրայեն շատ հարևանցի անցաք, մինչդեռ մենք պաշարված վիճակ ունինք, առճակատումի հավանականություններ կան…
-Հայաստանն իհարկե կունենա բանակ: Բայց եթե մեկնումեկը Հայրենիքում մտածում է, որ մենք կուենանք այնպիսի բանակ, որը պատերազմելու է Թուրքիայի հետ կամ Թուրքիայի հարձակմանը կդիմանա, նա չարաչար սխալվում է, այդպիսի բանակ մենք չենք ունենա: Մենք կունենաք բանակ, որը մտածել կտա հարձակվողին՝ այնուամենայնիվ իմաստ ունի՞ հարձակվել, թե ոչ: Մենք կունենաք բանակ, որն ավելի ուժեղ կարող է լինել, քան Վրաստանի բանակը կամ Ադրբեջանի բանակը: Այդ գործերը պետք է լուծենք քաղաքական ճանապարհով: Փոքր բանակը էլի զսպող ուժ է նաև խոշոր պետության համար:
-Երկիրը ներկա իրավիճակին առաջնորդող գործընթացը կերտող ղեկավարության գլխավոր մեկ դեմք եք և սակայն այդ գործընթացին նվիրագործումը հանդիսանալու սահմանված նախօրյակին երկիրը և ժողովուրդը դրիք ձեր հրաժարականի անակնկալին առջև թե՛ վարչապետութենեն և թե՛ նախագահության թեկնածութենեն: Ինչու՞:
-Մի քիչ բարդ հարցում է: Սակայն ես ասեմ, որ վարչապետությունից դուրս գալը լրիվ կամավոր չէր: Ամեն ինչ արվում էր, որ ինձ դրդեին այդ քայլին: Այսինքն՝ ինձ համար հնարավորություն չէին ստեղծում աշխատելու: Այս քաղաքական պայքարը հանգեցրել էր նրան, որ իսկապես վերջին մի երկու ամիսը ես իմ ուժերից էապես ավելի պակաս էի աշխատում, իսկ առջևում բավականին ծանր ձմեռ է լինելու: Ես դուրս եկա, որպեսզի եթե նույնիսկ ինձանից ավելի վատ աշխատող էլ նշանակվի, այնուամենայնիվ նրան աշխատելու հնարավորություն կտրվի, որովհետև զուտ քաղաքական շահերից ելնելով՝ թիրախ էին դարձրել կառավարությունը և թույլ չէին տալիս աշխատել: Դա բացահայտ զգացվում էր և Գերագույն խորհուրդի ղեկավարության կողմից, և Հայոց համազգային շարժման ղեկավարության կողմից: Դա բացահայտ էր դարձել այլևս: Այդ պայմաններում աշխատելը անիմաստ էր:
Ինչ վերաբերում է ընդհանուր տնտեսական կուրսին, չնայած որ դա պաշտոնապես չգրվեց, իմ ելույթների մեջ ես հստակ ասել եմ իմ կուրսը՝ մեծ արագությամբ պետք է գնալ դեպի սեփական աշխարհ« մեծ արագությամբ հնարավորություն տալ գործարար մարդկանց՝ աշխատելու: Օրինակ, ներկայացված է և հիմա քննարկվելու է հարկային տեսչության ծրագիրը, որին ես դեմ եմ և փաստաթուղթը չստորագրեցի: Հիմա, որքան գիտեմ, քննարկվելու է և կստորագրվի: Բավական խիստ օրենքների միջոցով ուզում են հարկեր հավաքել, բայց պետք է հասկանալ, որ այս պայմաններում դա որևէ դրական արդյունք չի տա: Գործարար մարդիկ Հայաստանը կթողնեն ու կգնան պարզապես: Հիմա պետք է համակերպվել այն մտքի հետ, որ հարկերի գծով ոչինչ չես կարողանա հավաքել. նախ պետք է սպասել, որ մարդիկ նախնական կապիտալ ձեռք բերեն, կարողանան գործին տիրապետել, գործը առաջ տանել: Զուտ ոստիկանական միջոցներով այդ բանը չի կարելի անել: Իմ կարծիքով, նոր կուրսը, որով ընթանում է Հայաստանը, այնքան էլ նպաստավոր չի լինի գործարար մարդկանց համար: Ես գոնե այդպես եմ մտածում: Դա ինձ համար մտահոգիչ է: Էլի մտահոգող բաներ կան, բայց ես չեմ ուզում խոսել դրանց մասին: Գիտեք բանն ինչ է: Ես կանխատեսումներ եմ արել, բայց այդ կանխագուշակումները եթե ես հիմա դրանք մեկնաբանեմ« կարող է չարամտություն համարվել: Լավ է« որ ժողովուրդն ինքն իրեն համոզվի: Տեսականորեն ես գիտեմ՝ ինչից ինչ է բխում: Ժողովուրդն ինքը կապրի« կտեսնի:
–Խորհրդարանին մեջ ունեցած ձեր ելույթին մեջ կերպով մը հասկցուցիք, որ մինչև նախագահական ընտրություն պատահելիքին մեղսակից չեք ուզեր ըլլալ:
-Բացի մնացած ամեն ինչից, գիտե՞ք՝ ինչու ես ուզեցի դուրս գալ, որովհետև քաղաքական պայքարը թեժանում էր և արդեն մտնում էր ոչ քաղաքակիրթ ձևերի մեջ: Եվ եթե ես իմ թեկնածությունը չհանեի, ապա ավելի քաոսային վիճակ կստեղծվեր Հայաստանում: Ես ուզեցի կողք կանգնել, որպեսզի մի քիչ հանդարտվեն այդ կրքերը:
–Հայաստանի Հանրապետությունը որդեգրեց ժողովրդավարական, խորհրդարանական, նախագահական դրությունը իբրև պետական կառույց: Կը խորհի՞ք, որ այս դրությամբ պարտադրված դեմոկրատական խաղին կանոնները իրապես հարգելու վրայ են: Ձեր ելույթը մտածել կու տա, որ ոչ:
–Իհարկե, լրիվ չեն հարգում, և դա իր պատճառներն ունի: Երկար ժամանակ պետք է անցնի, որպեսզի մարդիկ սովորեն և հասկանան, թե ինչ է նշանակում ժողովրդավարություն: Ժողովրդավարությունը միայն խոսքեր չեն: Դա գործելակերպ է, որ պետք է անցնի մարդկանց արյան մեջ, սովորություն դառնա, պետք է ստեղծվեն համապատասխան մեխանիզմներ ապահովելու համար ժողովրդավարությունը: Այդ ամենը դեռ հեռու է մեզանից, և դրա պատճառով երբեմն շատ անցանկալի երևույթներ են տեղի ունենում ու տեղի կունենան: Տա Աստված, որ չխորանան դրանք, այսինքն՝ կամաց-կամաց կարողանանք գնալ դեպի լիակատար ժողովրդավարության:
–Մեր հասկացողությամբ, դեմոկրատական պետության մեջ, երբ վարչապետը հրաժարի, կառավարությունը ինքնաբերաբար փուլ կու գա: Մինչդեռ, հոս նկատեցինք, որ դուք հրաժարեցաք, սակայն կառավարությունը կը շարունակե գործել ամբողջական իրավասությամբ և ձեր տեղակալներեն մեկուն նախագահությամբ: Դեմոկրատական դրությունը կը թույլատրե՞ նման բան: Պետք չէ՞ նշանակվի նոր վարչապետ և կազմվի նոր կառավարություն:
-Երբ որ ես հրաժարվեցի, փաստորեն հարցն այդպես դրվեց: Դա փաստորեն ամբողջ կառավարության հրաժարականն էր, և Գերագույն խորհուրդը խնդրեց իմ նախարարներից, որ նրանք շարունակեն աշխատել, մինչև որ ընտրվեն կամ նշանակվեն նոր նախարարներ, և նրանք համաձայնվեցին: Չնայած մի մասը մտածում է դուրս գալու մասին, շարունակում է աշխատել, որպեսզի հանրապետությունը վնաս չկրի:
-Չերկարելու համար կ՛երևի մնանք ընդհանրություններու մեջ: Ուրեմն թույլ տվեք խոսիլ քիչ մըն այլ Արցախի հիմնահարցի մասին: Վերջին հանգրվան որպես բոլոր երևույթները ցույց կու տան, որ Ժելեզնովոդսկի փաստաթուղթը, որ քաղաքական լուծման մը որոնման ճանապարհի շրջագիծեն ներս կը մտնե, իրականության մեջ բան չփոխեց իրավիճակեն: Իսկ անդին տեսակետ մը կա, որ այդ հարցին լուծումը կրնա գալ միայն զինյալ ազատագրական պայքարով, ի՞նչ է ձեր կարծիքը այս մասին:
–Միայն զինյալ պայքարով, իհարկե, Ղարաբաղի հարցը չի լուծվի« միայն բանակցություններով՝ նույնպես: Դրանք միասնական պետք է գնան, և դա անխուսափելի է: Ես այսպես եմ մտածում: Միտում կար պայմանավորվելու, որպեսզի Ղարաբաղում լինի խաղաղ վիճակ, բայց ես դա էլ եմ վտանգավոր համարում: Մի կամ երկու տարի այդ խաղաղ վիճակը կլիներ, բայց կամաց-կամաց հայերին այդտեղից կքշեին: Այս իրադրությունում, եթե պատերազմական վիճակ չլինի, միևնույնն է, հայերին այդտեղից կքշեն: Այսինքն՝ Ղարաբաղում բանակցությունների միջոցով խաղաղություն ապահովելը նորից կտանի հայաթափման: Ղարաբաղը պիտի լինի զինված ամրոց, և իմ կարծիքով, ամենայն հավանականությամբ չի հաջողվի Ղարաբաղը միացնել Հայաստանին: Մոտ ժամանակներում չեմ տեսնում նման հավանականություն: Նույնիսկ եթե Ադրբեջանի կազմում մնա, բայց լինի զինված ամրոց, որպեսզի ոչ մեկը չկարողանա ներխուժել Ղարաբաղ, և ինքն իր ինքնուրույն կյանքով ապրի, ձևականորեն ադրբեջանական լինելով, ոչ մի Ելցին, ոչ մի Նազարբաև երաշխիք չի կարող լինել, որ զինաթափված Ղարաբաղը կարող է չհայաթափվել: Այսպիսի բան չկա:
Ինչ վերաբերում է բանակցություններին, բարդ ու ծանր բանակցություններ էին: Ես չեմ ուզում մանրամասնությունների մեջ մտնել: Մեզ շատ տհաճություններ պատճառեցին այդ բանակցությունները: Ես սկզբունքայնորեն այնքան էլ կողմնակից չէի բանակցություններ սկսելուն: Ուշ կամ շուտ բանակցությունները պետք է լինեին, բայց ոչ այս պահին, ավելի ուշ, ինձ թվում է, նպատակահարմար կլիներ: Մանուչարյան Աշոտին, մեր տղաներին պետք է խորհուրդ տալ, որ Լեոյի վերջին հատորները մի անգամ ևս կարդան, որովհետև այդ նույն բաները, ինչ որ հիմա արվում են, պարզապես բառացիորեն կրկնվում են: Պատմությունն անտեսելը սխալների պատճառ է դառնում:
Համենայն դեպս բանակցությունները բարդ էին ու ծանր: Ես միշտ մտածում եմ, որ բանակցությունների մեջ երրորդ կողմ չպիտի լինի: Ինձ համար շատ ավելի հեշտ է ադրբեջանցիների հետ նստել, բանակցել դեմ առ դեմ, քան մի երրորդ կողմի ներկայությամբ, որովհետև երրորդ կողմն ունի իր շահագրգռությունը: Երրորդ կողմի շահագրգռությունը պարտադիր չէ, որ համընկնի մեր շահերին և նույնիսկ Ադրբեջանի շահերին: Նա իր շահն ունի, որը կարող է վնասակար լինել մեզ համար:
-Այլ խոսքով «կոմիսիոն» պիտի վերցնե, այնպես ինչպես ընդհանուր երևույթ դարձած է այս օրերուն Հայաստանի մեջ:
-Իհարկե, և այդ «կոմիսիոնը» կարող է շատ թանկ լինել: Մի օր Ելցինն ու Նազարբաևը պետք կլինեին: Ուղղակի ժամանակը չէր:
-Նախընտրական նպատակները չկայի՞ն արդյոք:
-Շատ հավանական է: Ես իմ ելույթի ժամանակ ասացի, որ այս նախընտրական արշավը ազդում է տնտեսական քաղաքականության վրա, մենք չենք կարող իրականացնել մեր տնտեսական քաղաքականությունը, և այդ իսկ պատճառով անընդհատ հարվածներ են գալիս: Ցանկանալով ինձ հարվածել՝ քանդում են տնտեսական այն կառույցները, որոնք ես մի կերպ կարողացել եմ հիմնել: Ես ասացի՝ ավելի լավ է դուրս գամ, որ այդ կառույցները չքանդվեն: Մյուս կողմից՝ ազդում է քաղաքական որոշումների վրա, որ շատ վտանգավոր բան է:
Միացյալ Նահանգներում էլ, երբ նախագահական ընտրություններ պիտի լինեն, վերջին տարում տարվում է այն քաղաքականությունը, որը նպաստավոր պիտի լինի ընտրական շահերին: Սակայն Միացյալ Նահանգներն այնքան հզոր, այնքան կայունացած պետություն է և այնքան ավելի քիչ կախում ունի ժողովուրդը կառավարությունից, որ այնտեղ դա վտանգավոր չէ: Բայց մեր պայմաններում դա սարսափելի է. ամեն մի սխալ կարող է ճակատագրական լինել: Այսինքն՝ իմ կողք կանգնելը նրա համար էր, որպեսզի հնարավորին չափ առճակատումները պակասեն և հնարավորին չափ խուսափեն տնտեսական կառույցները քանդելուց կամ սխալ քաղաքական որոշումներ ընդունելուց:
-Այսպես մտածողներ ալ եղան. ձեր հրաժարումը քաղաքական մարտավարություն մըն է ձեր և Լևոն Տեր-Պետրոսյանին կողմե: Այլ խոսքով, դուք իր վստահելի վարչապետն եք, ձեր հրաժարականով դուք պիտի դյուրացնեք իր ընտրությունը, և սակայն այնուհետև ապահով եք, որ պիտի վերստանձնեք կառավարության ղեկը, վարչապետ պիտի նշանակվիք դարձյալ իր ընտրութենեն ետք:
-Այդ տպավորությունը կարող են ունենալ նրանք, որոնք լավ չեն իմանում «Ղարաբաղ» կոմիտեի և Հայոց համազգային շարժման պատմությունը:
Ես եղել եմ «Ղարաբաղ» կոմիտեի ղեկավարը: Իմն են եղել գաղափարները: Մանավանդ մինչև մեր ձերբակալվելը անվերապահորեն արվում էր այն, ինչ որ ես էի ասում: Երբ որ ազատվեցինք, բարդություններ առաջացան, որովհետև մարդիկ որ բանտից դուրս եկան, բոլորը ազգային հերոս դարձան, ենթարկվելը դժվարացել էր: Նույնիսկ պահ եղավ, ես էլ անջատվեցի, ղեկավարությունից հրաժարվեցի: Հայոց համազգային շարժումը երբ ստեղծվեց, նախագահ ընտրվեցի: Դա էլ քչերը գիտեն: Որոշ ժամանակից հետո ես առաջարկեցի, որ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը նախագահ ընտրվի: Այսինքն՝ այդ ամբողջ կուրսը տանողը ես էի, ոչ թե Լևոնի համար հավատարիմ վարչապետ էի, այլ ինձ համար նրանք գործընկերներ էին, որոնք իրականացնում էին այն ծրագրերը, որոնց մասին ես մտածել էի տասնյակ տարիների ընթացքում: Ես հստակ ուզում էի, որ կողք կանգնեմ, որովհետև զգում էի, որ նրանց վարած քաղաքականությունն իմ սրտով չի լինելու: Ես ուզում եմ, որ իմ անունը առանձնանա:
–Ինչպե՞ս կպատկերացնեք սփյուռքահայության դերը ներկա հանգրվանին մեջ, և ի՞նչ են ձեր ակնկալությունները սփյուռքեն անկախ պետականության կերտման գործընթացին մեջ:
-Եթե ավելի հեռու փորձենք նայել, ես դա մի քանի անգամ ասել եմ և պիտի կրկնեմ, պիտի տեսնենք, որ այնուամենայնիվ, հայության մեծ մասը՝ 50 տոկոսից ավելին, ապրում է Հայաստանից դուրս: Եվ եթե մենք կառուցենք մեր ազգային պետությունը և հիմնվենք միայն այդ ազգային պետության հզորության վրա, մենք փաստորեն օգտագործած չենք լինի մեր ազգի հզորության մի զգալի մասը: Ուրեմն մենք, պետություն ստեղծելով հանդերձ, պիտի կարողանանք այնպես անել, որ մեր ազգային իղձերի իրականացմանը մասնակից լինի աշխարհի ողջ հայությունը: Որպեսզի ողջ հայությունը մասնակից լինի, նա պիտի տարբեր կառույցներում ընդգրկվի (դրանք կարող են լինել և՛ կառավարական, և՛ ոչ կառավարական): Երկու օրինակ կարելի է բերել: Գերմանիան Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից առաջ և երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ: Հսկայական ուժեղ պետություն ունեին և գաղութներ լատինամերիկյան երկրներում: Նրանք լավ օգտագործում էին գաղութներն ի նպաստ Ռեյխին: Համեմատած Գերմանիայի հզորության հետ՝ դա չնչին հզորություն էր, սակայն օգտակար՝ իրենց համար: Դա Սփյուռքը օգտագործելու գերմանական տարբերակն է: Հրեական տարբերակը© Իսրայելից դուրս ապրող հրեաների հզորությունն ավելի մեծ է, քան Իսրայելում ապրող հրեաներինը: Եվ այնտեղ ստեղծված կառույցները, որոշ տեղերում, նույնիսկ կառավարությունից ավելի հզոր են: Հայերի պարագայում էլ, ինչ-որ չափով նման կառույցներ պետք է ստեղծել: Կար ժամանակ, երբ շատ մեծ նշանակություն ուներ տարածությունը պետության համար. հիմա, ինձ թվում է, չնայած որ տարածությունն ինձ համար էլ, որպես հայի, որպես տաճկահայի, մեծ նշանակություն ունի, փոխվել են ժամանակները: Հիմա կարելի է փոքր տարածություն ունենալ՝ որպես հիմք, բայց ամբողջ աշխարհում կառույցներ հիմնել, ինչպես Իսրայելը:
Այսինքն՝ ոչ թե սփյուռքահայությունը պետք է դայակ լինի և նվիրատու Հայաստանին, ոչ, այլ պետք է լինի ընդհանուր և ինքնատիպ մի կառույց: Եթե Ավստրալիայի հայերին մի բան սպառնա, ամբողջ հայությունը պետք է կարողանա դրա վրա ազդել: Հայերը տարբեր ծայրամասերում կարող են տարբեր քաղաքականություն վարել, նույնիսկ երբեմն՝ իրար հակասող, բայց ներքին պայմանավորվածությամբ, որ նույն գիծն ենք պահում: Որովհետև այն, ինչ ճիշտ է Ավստրալիայում, կարող է սխալ լինել Միացյալ Նահանգներում կամ Պարսկաստանում: Այդպիսի ընդհանուր կառույցները պետք է լինեն, որովհետև դա հնարավորություն կտա մեր ազգի ամբողջ հզորությունը օգտագործել: Բայց որպեսզի դրան հասնենք, սկզբնական շրջանում իսկապես սփյուռքահայությունը ինչ-որ չափով պիտի օգնի Հայաստանին՝ կապիտալ ներդրումներով, կապեր ստեղծելով աշխարհի պետությունների ու կառավարությունների հետ: Բայց նկատի ունենալով, որ ապագայում ոչ թե այդ աշխատանքն է շարունակվելու, այլ հակադարձ, Հայաստանից էլ պետք է այդտեղ աշխատանք արվի, և միասնական կառույցներ ստեղծվեն: Օրինակ՝ սփյուռքահայերը, ենթադրենք, երկու միլիոն դոլար հավաքեցին և տվեցին Հայաստանին գործարան կառուցելու համար. ես դա համարում եմ դատարկ բան: Հայաստանին ոչ մի օգուտ չի տա այդ երկու միլիոնը: Բայց եթե, ասենք, ֆրանսահայերը կարողանան, իրենց կառավարության վրա ազդել և անել այնպես, որ Ֆրանսիայի կառավարությունը մեկ-երկու միլիոն դոլար ծախսի հայ մասնագետներ պատրաստելու համար, դա ավելի շահեկան կլինի: Բոլոր պետություններն էլ գումարներ ունեն« սփյուռքահայերը պիտի այնպես անեն, որ այդ գումարներից հատկացվեն Հայաստանին: Եթե հայն է մեկ միլիոն տալիս, հայությունը դրանից բան չի շահում, ներսում մի միլիոն մի տեղից գնում է մյուս տեղը. դրա բերած օգուտը ո՞րն է: Պետք է դրսից կարողանաս գումար բերել: Իսկ դրա հնարավորությունները կան:
-Ըսել կուզեք՝ հայկական գաղթօջախները պետք է կամուրջ ծառայեն և ընեն այնպես, որ միջազգային տնտեսական միջոցները ու հզոր դրամագլուխները ուղղեն դեպի Հայաստան, փոխանակ իրենց սեփական գրպանը պարպելու: Կրնա՞նք ներկա գործընթացով, և եթե այո, երբ և ինչպես հասնիլ հայության երկու թևերու իրական միաձուլման:
–Հայտնեմ, որ հիմա քաղաքացիության հարցը լրջորեն քննարկվում է: Օրինակ« կա մի տարբերակ, որ սփյուռքահայերը դառնան Հայաստանի հավասարազոր քաղաքացի: Ես գտնում եմ, որ դա այնքան էլ ճիշտ չէ: Այսինքն՝ նրանք մեր քաղաքացու բոլոր պարտականություններն ու իրավունքները չպիտի ունենան (բանակում ծառայելու և այլն): Ես գտնում եմ, որ դա կվտանգի սփյուռքահայությանն այն երկրներում, որտեղ նրանք ապրում են: Բայց կարող է լինել քաղաքացիության երկրորդ տարբերակը՝ ավելի սահմանափակ իրավունքներով: Այդպիսի մի բան պետք է ստեղծենք: Քաղաքացիության օրենքը, այնուամենայնիվ, կծառայի՝ աշխուժացնելու հայերի շրջանառությունը: Թեև պետք է ասել, որ այդ հարցը ունի իր բարդությունները, ինչպես« ասենք« Իսրայելում, ուր Եվրոպայից և Ասիայից եկած հրեաները իրար հետ չեն կարողանում ապրել, իրար հանդեպ անհանդուրժողական են:
Ես կարծում եմ, որ հայերը աշխարհի ամենամիասնական ազգերից են՝ իրար հանդեպ անհանդուրժողականությամբ հանդերձ: Մենք ներսից տեսնում ենք միայն այդ փոքր խոչընդոտները, բայց դրսից նայողը տեսնում է, թե մենք ինչքան միասնական ենք: Զարմանալիորեն միասնական: Հետևաբար այն խնդիրները, որոնք մյուս ազգերի համար դժվար լուծելի են, մեզ համար այնքան էլ դժվար չեն, միայն թե չպետք է տարվենք եվրոպական երևույթներով: Ես դեմոկրատիայի կողմնակից եմ: Իհարկե, մեզ պետք է խոր ժողովրդավարական սկզբունքներով առաջնորդվել բայց այն ժողովրդավարությունը, որը ջնջում է ազգային առանձնահատկությունները, մեզ համար վտանգավոր է: Մեզ պետք է ճապոնական ժողովրդավարությունը: Ճապոնացիները պահպանում են իրենց դիմագիծը« մշակույթը, չեն ուզում դառնալ անորոշ եվրոպացի« ուզում են, ճապոնացի մնալով հանդերձ, օգտվել այդ գյուտից՝ ժողովրդավարությունից և լավ են օգտվում: Հայերս էլ պետք է այդ ճանապարհն ընտրենք: Դրա համար մեր ազգային մտածողությունը, ներքին հավատը, պատմության վրա հիմնված հզորության զգացումը չպետք է կորցնենք: Այնուամենայնիվ մենք հզոր ներուժ ունեցող ազգ ենք, բայց հիմա հիվանդություններ ունենք, որոնք ինչ-որ կերպ պիտի բուժվեն: Այն իշխանությունը, որը գալիս է իշխանության՝ օգտվելով ժողովրդի հիվանդություններից, չի նպաստում մեր ազգին: Պետք է հիվանդությունները բուժելով գաս իշխանության: Իշխանության գլուխ գալու ամենից հեշտ ձևը հիվանդությունների վրա հիմնվելն է:
-Այլ խոսքով, ազգային ժողովրդավարություն կը ցանկաք մեր ժողովուրդին:
-Ճիշտ այդպես, ազգային ժողովրդավարություն: Եվ պետք է ասել, որ շատ երկրներում ազգային է ժողովրդավարությունը« Ֆրանսիայում էլ« Գերմանիայում էլ: Նույնիսկ տնտեսությունն առանց դրա հնարավոր չէ զարգացնել:
Ինձ համար ուսանողական տարիներից առաջնորդող մի թեզ էր Ադամ Սմիթի այն տեսակետը, որ մեր նպատակը ոչ թե մարդկանց փոխելն է և դարձնելը միայն պարկեշտ ու մյուսների մասին մտածող, այլ մեր նպատակն է ստեղծել այնպիսի համակարգ, որտեղ յուրաքանչյուր սրիկա, իր շահերը հետապնդելով հանդերձ, ծառայի միաժամանակ հասարակությանը: Ուզում ես հարստանալ, գործարան ես կառուցում, որով մյուսներին էլ օգուտ ես բերում: Այսինքն՝ տնտեսական կառույցում թվում էր, որ դա իդեալականն է: Կապիտալիզմի հիմքում Ադամ Սմիթը12 այդ մտածումն ունեցել է: Բայց հետագայում պարզվեց, որ եթե տնտեսական քաղաքականության հիմքում փիլիսոփայական, գաղափարախոսական տարր չմտնի, այդ համակարգը լավ չի գործի: Ֆրանսիացիները ժամանակ առ ժամանակ իրենց մոտ հոդվածներ են հրապարակում« որտեղ համեմատվում են գերմանացիների հետ, ուզում են նրանցից առաջ անցնել, ավելի հզոր լինել:
Ամեն մարդ պիտի զգա, որ ինքն իր ազգին է ծառայում կամ ծառայում է ընդհանուր մարդկությանը, կամ իր ընկերներին է ծառայում: Միայն անձնական շահի վրա հիմնված տնտեսական համակարգը լավ չի գործում: Ուստի ես ասում եմ, որ այդ ազգայինը անպայման պետք է մասնակից լինի Հայության կյանքին, և առանց դրան տնտեսություն էլ չի զարգանա:
Հարցազրույցը՝ Սարգիս Նաճարյանի, «Արարատ» (Բեյրութ) 1991, հոկտեմբեր
ՎազգենՄանուկյան: Հայկական երազանքը գոյատևման փակուղում: Ելույթներ և հոդվածների ժողովածու: Երևան, 2002թ.
