«Հայլուրը» զրուցում է Վոլքան Վուրալի հետ
«Երկիր», 1993թ., 10 մարտի, 43 (384)
Ռուսաստանի Դաշնությունում Թուրքիայի արտակարգ եւ լիազոր դեսպան Վոլքան Վուրալն ավարտում է իր դիվանագիտական աշխատանքը Ռուսաստանում։ Այդ առիթով նա Մոսկվայում պատասխանել է «Հայլուր» գործակալության թղթակից Լուսիկ Ղուկասյանի հարցերին։ Ստորեւ ներկայացնում ենք այդ հարցազրույցը.
Վոլքան Վուրալ
«Հայաստանը մտահոգվելու պատճառ չունի»
(Այս բաժնում Թուրքիայի դեսպանը դարասկզբի ավանդույթով փորձում է համոզել, որ այս թուրքերն այն թուրքերը չեն եւ հանդես են գալիս մարդու իրավունքների պաշտպանության դիրքերից)։
– Վերջին ելույթներից մեկում (Ռուսաստանի նախագահը հետխորհրդային երկրներին նոր համադաշնակցության մեջ միավորվելու կոչ է արել։ Թուրքիան կողջունե՞ր, արդյոք, նախկին ԽՍՀՄ թուրքալեզու հանրապետությունների անդամակցությունը այդ համադաշնակցությանը։
– Մենք դրան չենք առարկում: Նախկին խորհրդային հանրապետություններն այսօր անկախ պետություններ են դարձել, եւ մենք այն կարծիքին ենք, որ նրանց միջեւ ցանկացած նոր համադաշնակցություն պետք է խարսխվի բոլոր ինքնիշխան պետությունների հավասարության վրա։ Կարծում եմ, նախկին խորհրդային հանրապետությունների եւ Ռուսաստանի համագործակցությունը կարեւոր է եւ անհրաժեշտ։ Այն կնպաստի նրանց կայունությանը եւ տնտեսական փոխգործակցությանը։ Թուրքիան այստեղ անաչառ է։ Սակայն, կարծում ենք, այդ համագործակցությունը պետք է կայանա հավասար հիմունքներով եւ հավասարների միջեւ։
– Պրն դեսպան, խորհրդային կայսրության փլուզմամբ Թուրքիան իր ղեկավարության ներքո թուրքալեզու ժողովուրդներին միավորելու հնարավորություն ստացավ։ Բայց Հայաստանը, հավանաբար, կրկին արգելք է «մեծ ծրագրերի» իրականացման ճանապարհին։
– Նախ, մենք միավորման համար ջանքեր չենք գործադրում։ Թուրք բնակչություն ունեցող նախկին ԽՍՀՄ երկրներից յուրաքանչյուրը մենք ընկալում ենք իբրեւ անկախ եւ իրավահավասար պետություն եւ չենք միջամտում նրանց ներքին գործերին։ Մենք նրանցից տարածքային պահանջներ չունենք եւ չենք ձգտում այդ գոտին ներքաշել մեր շահերի ոլորտը։ Բայց մենք շահագրգռված ենք այդ երկրների կայունությամբ, նրանց անկախությամբ։ Այդ առնչությամբ Հայաստանը մտահոգվելու որեւէ պատճառ չունի։ Նրան ոչինչ չի սպառնում։ Մենք երաշխավորում ենք Հայաստանի անվտանգությունը։ Տարածքային զավթումների ժամանակն անցել է։ Արդի աշխարհը փոխվել է, փոխվել են արժեքները։ Այսօր առաջնային են մարդու իրավունքների, ժողովրդավարության խնդիրները։
«Թուրքիայի նպատակը եվրոպական ընկերակցության անդամ դառնալն է»
(Այստեղ պարզվում է, որ թարքիայի հիմնական կողմնորոշումը Եվրոպան է, իսկ Ասիան՝ համագործակցության ավանդական գործընկեր)։
– Պրն Վուրալ, Հունաստանը եւ Բուլղարիան հրաժարվեցին մասնակցել Սեւծովյան ավազանի երկրների խորհրդարանների ղեկավարների եւ պատվիրակությունների այս տարվա փետրվարի վերջին կայացած նիստին, ուր ստեղծվեց միջխորհրդարանական վեհաժողով։ Ըստ Ձեզ, ինչո՞վ է դա պայմանավորված։
– Կարծում եմ՝ տեխնիկական պատճառներով։ «Հունաստանում ընտրություններ են տեղի ունենում, իսկ Բուլղարիայի ներկացուցիչն այդ ժամանակ, որքան հայտնի է, գտնվում էր Մոսկվայում։ Բայց դա չի նշանակում, թե այդ երկրները դեմ են Սեւծովյան ավազանի երկրների համագործակցությանը։ Ավելին, երկու երկրներն էլ, եւ հատկապես Բուլղարիան, խիստ շահագրգռված են համագործակցությամբ, տնտեսական կապերով։ Մյուս կողմից, Հունաստանը կամավոր դիմել է Ընկերակցության մեջ մտնելու խնդրանքով։ Ուստիեւ նրանց չմասնակցելու իրական պատճառներ չեմ տեսնում, թեեւ, ինչ խոսք, իրենք պիտի վճռեն։
– Վերջին ժամանակներս ձեր երկրի ձեռնարկած բոլոր այդ քայլերը նշանակում են արդյոք, որ Թուրքիան ձգտում է ձեւավորել իր սեփական «համակազմը», որ Թուրքիան նախընտրում է առաջինը լինել Ասիայում, քան վերջինը՝ Եվրոպայում։
– Մեր նպատակը եվրոպական ընկերակցության անդամ դառնալն է։ Իսկ ինչ վերաբերում է Ասիային, մենք ավանդաբար համագործակցել ենք ասիական երկրների հետ, եւ այստեղ հատուկ տեղ են գրավում միջինասիական պետութունները։ Մեր երկիրը հատուկ հարաբերություններ ունի նաեւ Կովկասի հարեւանների հետ։ Այստեղ Թուրքիան հատուկ պատասխանատվություն ունի նաեւ։ Բայց, չնայած դրան, մեր հիմնական կողմնորոշումն, իհարկե, Եվրոպան է:
«Ես Երևան այցելած առաջին թուրք դեսպանն եմ»
(Այս բաժնում «համոզվում ենք», որ թուրքերն էլ չգիտեն, թե ինչպես է տեղի ունեցել 1915 թվականի ողբերգական իրադարձությունները»):
– Ինչպե՞ս կմեկնաբանեք այն փաստը, որ Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ ցայժմ դիվանագիտական հարաբերություններ չկան…
– Ձեզ միանգամայն անկեղծ կասեմ, մենք չենք թերագնահատում Թուրքիայի եւ Հայաստանի հարաբերությունների կարեւորությունը։ Մենք կուզենայինք Հայաստանը տեսնել ժողովրդավարական, քաղաքականապես կայուն եւ տնտեսապես բարգավաճող երկիր։ Եվ մենք ուրախ կլինենք օժանդակելու Հայաստանի զարգացմանը։ Անձամբ ես, կարծում եմ, որոշակի դրական դեր եմ խաղացել Թուրքիայի եւ Հայաստանի հարաբերությունների կարգավորման գործում։ Ես դարձա Երեւան այցելած թուրքական առաջին դեսպանը։ Երբ մենք սկսեցինք հարաբերությունների կարգավորման գործընթացը, հենց այդ ժամանակ ռազմական գործողությունները սաստկացան Լեռնային Ղարաբաղում, ինչը, ցավոք, բարդացրեց մեր փոխհարաբերությունները։ Կարծում եմ, ղարաբաղյան հակամարտությունը ամենամոտ ժամանակներս կարող է կարգադրվել խաղաղ միջոցներով, եթե Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ դադարեցվի կրակը, եւ Թուրքիան ու Հայաստանը դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատեն։
– Այնուամենայնիվ, հայկական կողմը Թուրքիային մեղադրում է Ադրբեջանին ոչ միայն բարոյապես աջակցելու համար։ Իսկ Ադրբեջանն ամեն անգամ Թուրքիային մեղադրում է, թե նա «մարդասիրական օգնություն» է ցույց տալիս մի երկրի, որի հետ ինքը պատերազմում է։ Թուրքիան հայտարարում է իր չեզոքությունը։ Իրականում ի՞նչ դեր եք դուք խաղում հայ-ադրբեջանական հակամարտությունում։
– Մենք ջանում ենք անկեղծ լինել եւ ազնիվ դեր խաղալ այդ գործում։ Ձգտում ենք երկու կողմին խաղաղ լուծման նպատակաուղղել։ Մեր շահը խաղաղությունն է։ Մենք չենք թաքցնում, որ հատուկ հարաբերություններ ունենք Ադրբեջանի հետ։ Մենք ընդհանուր էթնիկական արմատներ ունենք, միասնական լեզու եւ այլն։ Եվ կարելի է հասկանալ, երբ Թուրքիայում մարդիկ ասում են. «Ինչպե՞ս կարող ենք մենք էլեկտրականություն տալ հայերին, չէ՞ որ նրանք պատերազմում են մեր եղբայր ազերիների դեմ»։ Բայց դա չի նշանակում, թե մենք թշնամաբար ենք տրամադրված հայերի նկատմամբ։ Ըստ իս, երբեմն հայերի դիրքորոշումը բավական սխալ է։ Նրանք կարծում են, թե Թուրքիան թշնամի է։ Թուրքիան հայերի թշնամին չէ, նա Հայաստանի հարեւանն է, որի հետ մենք նախկինում, իհարկե, ունեցել ենք դժվարին ժամանակներ, բայց ունեցել ենք նաեւ սերտ փոխհարաբերություններ։
Հայ բնակչությունը օսմանյան կայսրության կարեւոր մասն էր կազմում, հարյուրամյակներ շարունակ այնտեղ ապրել է խաղաղության եւ բարգավաճման մեջ։ Ինչ–որ կերպ, մենք էլ չգիտենք՝ ինչպես, ողբերգական իրադարձություններ տեղի ունեցան։ Դա եւս փաստ է։ Բայց մենք պիտի ապագայով ապրենք։ Մենք պետք է բարեկամություն հաստատենք մեր ժողովուրդների միջեւ, բարեկեցություն տանք մարդկանց։ Մենք միանգամայն անկեղծ ենք Հայաստանի նկատմամբ մեր վերաբերմունքը որոշելիս։ Եվ հենց որ ղարաբաղյան հակամարտությունն ավարտվի, կսկսենք զարգացնել մեր հարաբերությունները, որոնք, վստահ եմ, խիստ շահավետ կլինեն Հայաստանին։
«1915 թվականի իրադարձությունների անաչառ ուսումնասիրություններ պետք է կատարվեն»
(Այստեղ Վ. Վուրալը «տրամաբանորեն ապացուցում է», որ արտերկրի հայությունը գրեթե այլ ազգություն է եւ պատկերացում չունի Հայաստանի իրական նպատակների մասին, որոնք ինքը՝ թուրք դեսպանը, պատկերացնում է գերազանց)։
– Դուք խոսեցիք օսմանյան կայսրությունում «ողբերգական իրադարձությունների» մասին։ Սեկ ամիս հետո ողջ հայ ժողովուրդը կնշի հայերի Ցեղասպանության պատմական տարելիցը։ Ձեզ համար ի՞նչ է նշանակում 1915 թվականի ապրիլի 24-ը։
– 1915 թվականի իրադարձությունների վերաբերյալ հայկական եւ թուրքական վարկածները չեն համընկնում։ Չուսումնասիրված շատ բան կա։ Հայկական կողմը ծայրահեղ միակողմանի բացատրություն է տալիս 1915 թվականին կատարվածին։ Իսկ դա, մեր տեսանկյունից, արդարացված չէ եւ անթույլատրելի է։ Մենք չենք ժխտում, որ, իրոք, ողբերգական իրադարձություններ են տեղի ունեցել։ Բայց թե ինչպե՞ս են դրանք սկսվել, ինչի՞ց են սկսվել, իրականում ի՞նչ էր տեղի ունենում՝ ճշգրիտ հայտնի չէ: Ուստի մենք Հայաստանին առաջարկում ենք այդ գործի ուսումնասիրման համար ստեղծել միջազգային հանձնաժողով։ Մենք աատրաստ ենք բացել բոլոր արխիվները։ Ըստ իս, պատմության նման միակողմանի լուսաբանումը անհեռանկարային է, այնքան էլ ճիշտ չէ։ Այդ իրադարձությունները, հիմնականում պարզունակացված, ԱՄՆ-ի հայկական համայնքի կողմից ուղղվում են Թուրքիայի դեմ՝ իբրեւ իրենց միասնությունը պահպանող տարր։ Հայաստանն այսօր անկախ պետություն է, եւ այնտեղ ապրող հայերը խաղաղություն են ուզում։ Մենք պետք է խաղաղ ապրենք, քանզի հարեւաններ ենք։ Նրանք, ովքեր ԱՄՆ-ում ապրում են տաք, հարմարավետ բնակարաններում, նրանց համար դյուրին է իրենց տներում ու գրասենյակներում նստած Թուրքիային մեղադրելը։ Հայաստանում ապրող հայերի դրությունը նույնքան բարվոք չէ։ Նրանք պետք է մտածեն իրենց ապագայի, ապագա սերունդների մասին։ Իսկ նրանց բարձրությունը կախված է միայն հարեւանների եւ հատկապես՝ Թուրքիայի հետ խաղաղ հարաբերություններից։
– Դուք մեղադրում եք ԱՄՆ–ի հայ համայնքին, բայց ոչ այնքան վաղուց Հայաստանի խորհրդարանը որոշում է ընդունել Ցեղասպանության մասին օրենքում փոփոխություններ մտցնելու հարցը օրակարգում ընդգրկելու մասին։ Նախատեսվում է այդ հարցը քննարկման դնել ՄԱԿ-ի շրջանակներում։ Ի՞նչ եք մտածում այդ առթիվ։
– Կարծում եմ՝ այդ ջանքերն անօգտակար են եւ ապարդյուն։ Չի կարելի ապրել սպասումով եւ մեղադրելով հարեւաններին։ Կարելի է այդ հարցերը քննարկել խաղաղությամբ եւ գտնել լուծումներ, որոնք կբացառեն թշնամական տրամադրվածությունը, թշնամանքը։ Այդ ողբերգական իրադարձությունները տեղի են ունեցել Թուրքիայի մի մասում, պատերազմի ժամանակ, խիստ յուրահատուկ իրադրության մեջ։ Ոչ ոք չի կարող բացատրել, թե ինչու։ Եվ արդյո՞ք դա ցեղասպանություն է եղել։ Եվ ինչո՞ւ Թուրքիայի մյուս մասերում հայերն անվտանգության մեջ էին։ Ի դեպ, այժմ էլ Թուրքիայում հայկական համայնք կա, որը թուրք ազգի բաղկացուցիչ մասն է։
Վստահ եմ, որ բոլոր այդ հարցերը հարկավոր է քննարկել սթափ՝ ելնելով առողջ բանականությունից։ 1915 թվականի իրադարձությունների անաչառ ուսումնասիրություններ պետք է կատարվեն։ Բայց եթե հայերը ապրում են միայն անցյալով, դիմում են անցյալին՝ անհիմն մեղադրանքներ նետելով մեր հասցեին, չհենվելով անաչառ ուսումնասիրությունների վրա, ինձ մնում է միայն իմ ափսոսանքը հայտնել հայ ժողովրդին։
«Հայկական ԱԷԿ-ի գործարկումը կարող է բախտորոշ լինել»
(Ստորեւ պարզվում է, որ Թուրքիան դեռ պետք է գերջանքեր գործադրի «Ղարաբաղի հարցը» կարգավորելու համար)։
– Ի դեպ, դառնանք ապագային եւ ներկային։ Հարեւանների կողմից էներգետիկ շրջափակման հետեւանքով հայտնվելով աղետալի վիճակում՝ Հայաստանը հայտարարել է ԱԷԿ-ի աշխատանքը վերսկսելու մասին։ Ատոմային էլեկտրակայանը Հայաստանում անվտանգ չէ։ Կարծում եմ, նրա գործարկումը կարող է բախտորոշ լինել առաջին հերթին հայ ժողովրդի, ինչպես նաեւ հարեւան երկրների համար։ Մենք եւս մտահոգված ենք ռեակտորի հնարավոր գործարկման առնչությամբ։
– Խոսեցինք հարեւանների մասին… Ի՞նչ կասեիք Նախիջեւանի Հանրապետության հետ ձեր հարաբերությունների մասին։
– Մենք ելնում ենք այն բանից, որ Նախիջեւանը Ադրբեջանի մասն է։ Այնտեղ այժմ բարդություններ կան, քանի որ Ադրբեջանից Հայաստանով բաժանված Նախիջեւանը շրջափակման մեջ է։ Մենք նախիջեւանցիներին մարդասիրական օգնություն ենք ցույց տալիս։ Բայց համոզված եմ՝ ոչ մի երկիր, նույնիսկ ամենափոքրը, չի կարող ապրել օտարերկրյա օգնության հաշվին։ Տարածաշրջանում շարունակվող պատերազմը մարդկանց շատ տառապանքներ է պատճառում։ Կարծում եմ՝ իրոք արդեն ժամանակն է դադարեցնել այդ հակամարտությունը։ Դրա համար մենք պետք է գերջանքներ գործադրենք:
– Ստացվում է այնպես, որ բոլորրը ցանկանում են դադարեցնել պատերազմը, իսկ այն, այնուամենայնիվ, շարունակվում է… Դուք տեսնո՞ւմ եք այդ հակամարտության դադարեցման ուղիները։
– Վերջերս Մոսկվայում կայացած հանդիպման ժամանակ մենք դարձյալ քննարկել ենք այդ հարցը։ Պատերազմը դադարեցնելու համար նոր ջանքեր կգործադրենք քաղաքական ամենաբարձր մակարդակով։ Ցայժմ գործադրված ջանքերն ապարդյուն էին։ Մենք, գուցեեւ, հակամարտության կարգավորման վերջին քաղաքական ճիգերն ենք գործադրում։ Անտարակույս, Ադրբեջանում կան պատերազմի կողմնակիցներ, հավանաբար այդպիսիք կան նաեւ Հայաստանում եւ հատկապես Լեռնային Ղարաբաղում։ Նրանք անձնապես շահագրգռված են դրանով, քանզի կամ հարստություն են դիզում այդ հակամարտության շնորհիվ, կամ քաղաքական կապիտալ, ժողովրդականություն շահում։ Այսօր նրանք, ովքեր խաղաղություն են ուզում, պետք է պայքարեն ռազմական գործողությունները դադարեցնելու համար։ Իհարկե, այստեղ առկա են նաեւ մի շարք այլ երկրների, մարդկանց շահերը, որոնք զենք են վաճառում, վարձու զինվոր գրվում՝ օգտագործելով պատերազմական ժամանակի բարդությունները։ Շատերը հարստանում են բենզին, շաքար եւ այլն վաճառելով։ Բայց վստահ եմ՝ մարդկանց մեծամասնությունը խաղաղության կողմն է։
«Վրաց–աբխազական հակամարտությանը մասնակցում են Թուրքիայի քաղաքացիներ»
(Թուրք դեսպանը խոստովանում է, որ իր երկրի քաղաքացիները կռվում են թե՛ աբխազական, թե՛ վրացական կողմում)։
– Թուրքիան չի կարող անտարբեր գտնվել նաեւ տարածաշրջանի մյուս՝ վրաց – աբխազական հակամարտության նկատմամբ։ Աբխազական կողմում, ինչպես հայտնի է, կռվում են Թուրքիայի քաղաքացիներ։ Ո՞րն է պաշտոնական Անկարայի դիրքորոշումը։
– Մենք խիստ մտահոգված ենք Վրաստանի եւ Աբխազիայի հակամարտությամբ։ Սերտ փոխհարաբերություններ ունենք թե՛ Վրաստանի եւ թե՛ Աբխազիայի հետ։ Միաժամանակ կարծում ենք, որ աբխազական հարցր պետք է լուծվի հենց Վրաստանի կողմից եւ նրա շրջանակներում։ Թուրքիայում կան թե վրացիների եւ թե աբխազների մեծ թվով կողմնակիցներ, որոնք մտահոգված են այնտեղ իրադարձությունների զարգացման ընթացքով: Հնարավոր է, որ կան Թուրքիայից Աբխազիա մեկնած կամավորներ, որոնք եկել են պաշտպանելու վրացիներին։ Մենք չենք կարող դրան արգելք հանդիսանալ։ Այդ հակամարտությունում մեր երկիրը կողմերից ոչ մեկին չի պաշտպանում։ Մենք ջանում ենք հակամարտության խաղաղ լուծում գտնել։ Այդ իրադարձությունների կապակցությամբ մեր ներկայացուցիչն այժմ գտնվում է Վրաստանում։ Կարծում եմ, որ ողբերգական պատերազմ է ողջ Կովկասի համար։ Վրաստանում առկա անկայունությունը, կոնֆլիկտային իրավիճակը ազդում են մյուս պետությունների հետ մեր փոխհարաբերությունների վրա։ Չէ՞ որ Վրաստանը նախկին Խորհրդային Միության հետ Թուրքիայի ցամաքային սահմանն է։
«Րաֆֆի Հովհաննիսյանը չէր արտահայտում Հայաստանի հայերի կարծիքը»
(Վ. Վուրալին դուր է եկել, թե ինչպես են հայերն ընդունել իրեն Հայաստանում, իսկ ահա Ր. Հովհաննիսյանի հայտարարությունները նրան ակնհայտորեն դուր չեն եկել)։
– Պրն դեսպան, մի առիթով Բաքվում Ձեր գործընկերը «թուրքական դիվանագիտության ամենամեծ ձեռքբերում» անվանեց Հայաստանի Հանրապետության արտգործնախարար Ր. Հովհաննիսյանի հրաժարականը։ Ինչպե՞ս դա ձեզ հաջողվեց։
– Կարծում եմ, Հայաստանի գործն է ում եւ ինչ պաշտոնի նշանակելը։ Ես չէի ասի, թե մենք հատուկ ինչ-որ բան ենք արել, որ նա հեռանա։ Բայց, համաձայնեք, չի կարելի ասել, թե նա ներկայացնում էր Հայաստանում ապրող հայ ժողովրդի շահերը։ Ր. Հովհաննիսյանը արտերկրի ներկայացուցրչների գաղափարների կրողն է եղել: Ես եղել եմ Հայաստանում եւ, գիտեք, մարդիկ շատ լավ էին ինձ վերաբերվում. բոլորովին էլ ոչ որպես թշնամու, այլ՝ ջերմությամբ։ Իսկ Ր. Հովհաննիսյանի հայտարարությունները… Չեմ կարծում, թե Հայաստանի հայերը համամիտ են դրանց։
– Պրն Վուրալ, Դուք իբրեւ մասնավոր ա՞նձ, թե՞ իբրեւ դեսպան եք այցելել Հայաստան։
– Ես Հայաստան, Վրաստան եւ Ադրբեջան այցելել եմ իբրեւ դեսպան։ Այժմ Ադրբեջանում եւ Վրաստանում Թուրքիայի դեսպանը չեմ, քանի որ մենք դեսպանատներ ենք բացել այդ երկրներում, ինչն առայժմ չկա Երեւանում։ Բայց, կարծում եմ, հարաբերությունները կարգավորելուց հետո մեր երկրները դիվանագիտական հարաբերություններ կհաստատեն։
Հարցազրույցից հետո դեսպանը «Հայլուրի» թղթակցին հրավիրել է ընթրիքի։ Վերջինս խնդրել է հետաձգել, մինչեւ երկու երկրների միջեւ դիվանագիտական կապեր հաստատելը։
Մեր տեղեկանքը. – Վոլքան Վուրալ. Ռուսաստանի Դաշնությունում Թուրքական Հանրապետության արտակարգ եւ լիազոր դեսպան։ Ծնվել է 1941թ. Յալովայում (Ատամբուլի մոտ)։ Ավարտել է Անկարայի համալսարանի քաղաքական գիտելիքների ֆակուլտետը։ Դիվանագիտական աշխատանքի է անցել 1964թ.։ Պատասխանատու պաշտոններ է զբաղեցրել արտաքին գործերի նախարարությունում։ Մյունխենում Թուրքիայի գլխավոր հյուպատոսն էր, աշխատել է Բրյուսելում, ՆԱՏՕ-ի քարտուղարությունում։ 1987-88թթ. դեսպան էր Իրանում, 1988-ից՝ ԽՍՀՄ– ում, ապա՝ Ռուսաստանում։
