-Արդեն 4 ամիս է անցել ձեր հրաժարականից: Այդ ընթացքում ավելի ծանրացավ հանրապետության տնտեսական վիճակը: Այնպիսի տպավորություն է ստեղծվում, որ Դուք, կանխազգալով ձմռան դժվարությունները, հրաժարվեցիք պատասխանատվությունից: Այս դեպքում ի՞նչը հաղթեց, ձեր սկզբունքնե՞րը, թե՞ իրականության դառը հեռանկարը:
-Իմ հրաժարականում բացակայում էր պատասխանատվությունից խուսափելու հարցը: Ես այժմ էլ կարող եմ կանխատեսել, որ այս տարի ավելի է վատանալու: Տնտեսության քայքայումը շարունակվելու է, և ո՛չ պայմանագրերով, ո՛չ այլ ձևերով այդ ընթացքը կանգնեցնել հնարավոր չէ: Դա բնական գործընթաց է, որը տեղի է ունենում ոչ միայն նախկին ԽՍՀՄ-ի, այլև Հայաստանի տնտեսության մեջ: Իսկ նոր տնտեսությունը շատ դանդաղ է ստեղծվում: Այդ պատճառով անընդհատ կենսամակարդակի անկում է լինելու: Մյուս կողմից՝ էներգետիկայի ճգնաժամը անցյալ ձմեռվա համեմատ այս տարի ավելի ծանր է: Պատճառները շատ են: Նախ մոտ 20 տոկոսով ԽՍՀՄ-ում պակասել է նավթի արդյունաբերությունը: Երկրորդ՝ անցյալ տարի ամռանը մենք մի համարձակ որոշում ընդունեցինք. հրաժարվեցինք գազի մի մասից՝ այն տալով Վրաստանին և հնարավորություն ստացանք այնտեղ գազամուղ կառուցել՝ այդպիսով լուծելով ստրատեգիական կարևոր նշանակություն ունեցող խնդիր: Ինչքան էլ շարունակվեն այդ օբեկտիվ դժվարությունները, այնուամենայնիվ իմ վարչապետության տարին ամենածանրն էր: Որովհետև քաղաքական տեսակետից մենք մեծ առճակատումների մեջ էինք կենտրոնի հետ, իսկ բաշխման ֆունկցիան հիմնականում նրա ձեռքում էր: Եվ եթե ժողովուրդը տեսնում էր, թե ինչ ռազմական ճնշում էր գործադրվում մեզ վրա, ապա անհայտ էր մնում տնտեսականը: Այդ պայմաններում Հայաստանի մատակարարման ապահովումն ավելի բարդ էր, քան հիմա: Թեև այժմ նախկին ԽՍՀՄ-ի տնտեսական վիճակն ավելի է ծանրացել, շրջափակումները դեռ շարունակվում են, բայց արդեն դրական հարաբերություններ կան Ռուսաստանի և մյուս հանրապետությունների հետ:
-Դուք հույս ունեի՞ք, որ ինչ-որ մեկը ձեր փոխարեն կարող է հանրապետությունն այդ վիճակից դուրս բերել:
-Անկեղծ ասած, հանրապետությունում չեմ տեսնում մի մարդ, որն այդ գործը ավելի լավ աներ: Բայց նաև գիտեի, որ ով էլ զբաղեցնի այդ պաշտոնը, հանդիպելու է նույն դժվարություններին: Երբ դարձա վարչապետ, գիտեի, որ անընդհատ ընդունվելու են հարկադրված որոշումներ, որոնք տվյալ պահին ոչ միշտ են դրականորեն ազդելու ժողովրդի կենսամակարդակի վրա: Եվ բնական է, որ սոցիալ-քաղաքական կամ տնտեսական դժգոհություններն ուղղվելու էին իմ դեմ: Իսկ վարչապետ կարելի է աշխատել այն դեպքում, երբ ունես ամուր թիկունք, կա քաղաքական ուժ, որը սատար է կանգնում քեզ: Երբ թիկունքդ բացվեց, պետք է դուրս գաս վարչապետությունից: Թերևս դա էր իմ հրաժարականի պատճառներից մեկը: Ես մտածում էի, որ գուցե գա մի մարդ, որն ավելի ամուր թիկունք կունենա և իրեն ավելի հեշտ կլինի աշխատել:
-Հրաժարականի առիթով արտասանած ձեր ելույթում նշեցիք, որ առճակատումն ուժեղացավ մայիս ամսից հետո, և տարվող քաղաքական կուրսը «ոչ միշտ էր համընկնում ձեր ներքին քաղաքական համոզմունքներին»: Ո՞վ էր թելադրում այդ քաղաքականությունը:
-Ես բազմիցս նշել եմ, որ այն ուղին, որով գնում ենք, համընկնում է Հայոց համազգային շարժման գաղափարներին և «Գնացքից թռչելու ժամանակն է» հոդվածին: Խոսքը վերաբերում է միայն տակտիկական և ներքին քաղաքականության որոշ հարցերին: Դրանց որոշմանը ես էլ եմ մասնակից եղել: Եվ այն, ինչ համարենք սխալ, դրա պատասխանատվության մի մասն էլ ինձ վրա է ընկնում: Ես չեմ խուսափում պատասխանատվությունից: Իսկ առճակատումների շարունակումը կարող էր արագացնել տնտեսության քայքայումը: Դրա համար էլ դուրս եկա, որպեսզի այդ առճակատումները չազդեն մեր տնտեսության և քաղաքականության վրա: Որովհետև այդ ժամանակ համակարգը լավ չի աշխատում« և բոլորը սպասում են արդյունքի: Իսկ դա հանգեցնում է նրան, որ տնտեսական համակարգն էլ նորմալ չի աշխատում:
-Քաղաքականություն թելադրողի անվան տակ ես նկատի ունեի նաև կենտրոնին, որն իր լրատվության գաղտնի աղբյուրների միջոցով կարող էր որոշակի ազդեցություն ունենալ մեր հանրապետության ղեկավարության վրա:
-Ես գաղտնի և ոչ գաղտնի պաշտոնական լրատվություն էի ստանում միութենական արտաքին գործերի նախարարությունից, նախարարների խորհրդի կաբինետից: Ներքին տեղեկատվություն էի ստանում ՊԱԿ-ից: Դրանց մեջ երբեմն զգացվում էր ուղղվածությունը, և երևում էր, թե դրանով ինչ ուղղությամբ են ուզում քեզ տանել: Ես հեշտությամբ իրարից զանազանում էի նպատակաուղղված և բնական տեղեկատվությունը:
-Իսկ բանտում անցկացրած օրերը ինչ-որ կերպ անդրադարձա՞ն ձեր հայացքների վրա: Ովքե՞ր ձեզ հետ զրուցեցին և ի՞նչ առաջարկեցին:
-Այնտեղ համենայն դեպս ես, բացի քննիչներից, որոնք հետաքննում էին իմ գործը, այլ անձանց հետ որևիցե խոսակցություն չեմ ունեցել: Այդ 6 ամսում իմ հայացքների մեջ վճռական որևէ փոփոխություն չի եղել: Ուղղակի հնարավորություն եղավ ավելի հանգիստ մտածելու և կարդալու այն գրքերը, որոնք ես պատվիրել էի: Մինչ այդ իրավունք կար միայն բանտի գրադարանից օգտվել: Բայց Գորբաչովի սկսած բարեփոխումները ազդել էին նաև բանտերի վրա, և ես կարողացա նորից կարդալ Ջոն Կիրակոսյանի, Լեոյի գրքերը և զուգահեռներ անցկացնել մեր շարժման ու XX դարի սկզբի շարժման միջև: Ես երբեմն զգում էի, որ այն սխալները, որոնք արվել են XX դարի սկզբին, մենք կարծես թե անում ենք կամ ուզում ենք անել: Այդ ընթացքում կարողացա վերանայել շարժման ժամանակ ձևավորված իմ որոշ հայացքները, անգամ գրառումներ կատարել:
-Իսկ դրսում կատարվող իրադարձությունների մասին ոչինչ չգիտեի՞ք:
-Բանտից դուրս գալու հաջորդ օրը ես իմ ընկերներին հրավիրեցի մեր տուն և միանգամից սկսեցինք որոշումներ ընդունել: Այդ օրերին մտերիմներից շատերը մեղադրում էին ինձ՝ ասելով, թե չարժե միանգամից մտնել շարժման մեջ, որովհետև չգիտեինք, թե ինչ է տեղի ունեցել 6 ամսվա ընթացքում: Միգուցե իրոք կարելի էր այլ կերպ վարվել, թեև չեմ կարծում, որ արդյունքում շեշտակի տարբերություն լիներ:
-Դուք համարվում էիք ՀՀՇ-ի գաղափարախոսներից մեկը և դեռ 1991-ի փետրվարին համոզված հաստատում էիք, թե «ինչ էլ լինի, ՀՀՇի հիման վրա կստեղծվի ուժեղ ազգային կուսակցություն, որը կզբաղվի մեր ժողովրդի ճակատագրով»: Չստեղծվեց: Նույն ճակատագրին արժանացավ նաև Ազգային ժողովրդավարական միությունը: Ո՞րն է պատճառը, անձի՞նք, թե գաղափարախոսությունը:
– Ավելի շուտ անձինք և օբյեկտիվ պատճառները: Բայց ես հույսս չեմ կորցրել: Կարևոր չէ, ես ՀՀՇ-ի դուրսն եմ, թե ներսը: Կարևորն այն է, թե այդպիսի ազգային ուժ կլինի՞ Հայաստանում: ՀՀՇ-ն այդպիսի ուժ դառնալու շատ նախադրյալներ ուներ: Բայց կան հանգամանքներ, որոնք խանգարում են դրան: Կյանքը միայն ցույց կտա՝ հնարավո՞ր է դա, թե ոչ: Համենայն դեպս մենք՝ շարժման ակտիվ մասնակիցների մի մասը, ովքեր դուրս եկան ՀՀՇ-ից, Դավիթ Վարդանյանը, Արշակ Սադոյանը, Շավարշ Քոչարյանը և այլք, փորձում ենք ստեղծել Ազգային ժողովրդավարական միություն, որը կարողանա կատարել այն, ինչ չի կատարում ՀՀՇ-ն: ԱԺՄ-ն հիմա էլ սկզբնավորման, ձևավորման շրջանում է և լուրջ խոսել այդ կազմակերպության մասին դեռ վաղ է: Ժամանակը ցույց կտա՝ կկայանա՞ արդյոք այդ կազմակերպությունը, ի՞նչ փոխհարաբերություններ կունենա ՀՀՇ-ի հետ: Մենք նպատակ չունենք ստեղծել զանգվածային շարժում: Երբեմն ինձ թվում է, թե Հայաստանը բազմազգ պետություն է դարձել: Կա ՀՀՇ-ական ազգ, դաշնակցական, ռամկավարական, ԱԻՄ-ական: Եվ մի նոր «ազգ» ավելացնել այդ բազմազգ պետությունում երևի իմաստ չունի: Իմ կարծիքով Հայաստանում կգործի երկու-երեք կուսակցական համակարգ և կստեղծվեն կուսակցական դաշինքներ: Եվ մենք, վերագնահատելով ամբողջ քաղաքական իրողությունը ու տեսնելով, որ այդ հարցերով ուրիշ կուսակցություններ են զբաղվում, նոր կուսակցություն չենք ստեղծի:
-Ձեր կառավարության օրոք բազմիցս քննադատվում էր ձեր կադրային քաղաքականությունը: Հետագայում դուք էլ համոզվեցիք, որ նշանակումներից մի քանիսը չարդարացրին իրենց: Իսկ Գևորգ Վարդանյանը կամ մի քանի այլ դեմքեր, որոնք ձեր օրոք քննադատվում էին, ներգրավվեցին նաև ներկա կառավարության կազմում: Կարելի՞ է ենթադրել, որ ձեր բոլոր նշանակումներին մասնակից է եղել նաև հանրապետության նախագահը:
-Նշանակումներ կատարելիս վճռական դերը ես էի խաղում, բայց միշտ խորհրդակցում էի Ղարաբաղ կոմիտեի որոշ անդամների կամ արդեն համակարգում աշխատող մարդկանց հետ:
-«Ազգ»-ը բազմիցս անդրադարձել է ձեր գործունեությանը և՛ սեփական հոդվածներով, և՛ արտատպումներով՝ նկատի ունենալով բազմակարծության հայտնի ավանդույթները: Սակայն, որքան ինձ հայտնի է, դուք այնքան էլ սառնասրտորեն չեք դրանք ընդունել:
-Ես միշտ հեշտությամբ եմ ընդունում քննադատությունը և աշխատում եմ դրանից օգուտներ քաղել, հասկանալ, թե որն է ճիշտը: Բայց այդ ծանր տարում, երբ ամբողջ պատասխանատվությունը վերցրել էի ինձ վրա, և ոչ միայն տնտեսական բնագավառը, այլև սահմանամերձ պատերազմի ղեկավարումը, շրջափակումը, այդ լարված աշխատանքի ժամանակ տարբեր պատճառներով հարվածներ էի ստանում: Մի մասը չէր հասկանում, մի մասն արդարացիորեն քննադատում էր, մի մասն էլ ուղղակի ցանկանում էր քաղաքական հաշվեհարդար տեսնել: Նման պայմաններում աշխատելը մարդուն բավական զգայուն է դարձնում, և ես համաձայն եմ ձեզ հետ, որ երբեմն ավելի սուր արձագանք էի տալիս քննադատությանը, քան գուցե պետք էր: Այսինքն՝ դա պայմանավորված էր լարված աշխատանքով, որի ժամանակ չես զգում, թե քեզ գնահատում են կամ սատար են կանգնում: Բացի դրանից, մեր շարժումն իշխանության եկավ առանց փորձ ունենալու, առանց կադրային քաղաքականության, առանց նախապատրաստված ծրագրի, և այդ առումով անցած տարին և՛ շարժման, և՛ ինձ համար դարձավ փորձառական տարի: Մի բան պարզ է, որ եթե փորձը վարելը հանձնարարվեց ինձ, ապա հարվածներն էլ ես պետք է ստանայի: Այդ ընթացքում շարժումը շատ թշնամիներ ուներ, որոնք բանսարկությունների միջոցով լարված մթնոլորտ էին ստեղծում հանրապետությունում: Հիմա ավելի հանգիստ է, և այդ նույն մարդկանց նշանակումը, անգամ ծանր տնտեսական վիճակը մարդկանց կողմից այլ կերպ է ընդունվում: Ժողովուրդը հասկացավ, որ իշխանությունը ժամանակավոր չէ: Բայց ասեմ, որ այդ մեկ տարով ես հպարտ եմ, շատ մեծ աշխատանք կատարվեց, և շատ կարևոր գործերի հիմքեր դրվեցին:
-Համալսարանում ունեցած ելույթում նշել եք, որ շարժման նախորդող տարիներին երազում էիք դաշնակցական լինել, սակայն մի շարք հարցերում տարաձայնություններ ունեք և ձեր հայացքներին ավելի մոտ է ռամկավարների սոցիալական դոկտրինան: Ի՞նչը խթանեց այդ շրջադարձին:
-1965 թվականից սկսած՝ ընկերներիս հետ միասին տարված էինք ազգային գաղափարներով և հայությանը միշտ ցանկացել ենք տեսնել հզորացած անկախ պետություն ունեցող ազգ: Այդ տեսակետից մեզ իր հայացքներով ամենամոտը դաշնակցությունն էր՝ որպես ազգային խնդիրների լուծման շուրջը համախմբված կուսակցություն: Նախորդ 20-25 տարիների ընթացքում ես հանդիպել եմ և ունեմ թե՛ դաշնակցական, թե՛ ռամկավար ընկերներ: Ռամկավարների կուսակցության մասին շատ քիչ բան գիտեի, և ուժեղ կազմակերպված կուսակցության տպավորություն չէր թողնում՝ ուղղակի կարող, ազգային լավ մարդկանց մի խմբի, ավելի շատ ակումբի էր նմանվում: Անկեղծորեն իմ կարծիքն այդպիսին է:
-Այդպես էլ կա, կուսակցությունը գործում է ակումբների ձևով:
-Իսկ դաշնակցությունը կուռ ազգային կառուցվածք ունի: Բայց դաշնակցության հետ առաջին հակասությունը պահանջատիրության հարցն է: Պահանջատիրությունը մեր ազգային քաղաքականության մեջ պետք է լինի, բայց զուտ քաղաքական տրամաբանությամբ մենք պետք է գիտակցենք, որ ազգային բոլոր երազանքներին հասնելու համար անհրաժեշտ է ունենալ անկախ պետություն: Մեր անկախությունն այս կամ այն ձևով կապված է Թուրքիայի հետ: Մենք գտնվում ենք Թուրքիայի և Ռուսաստանի միջև և նուրբ ու լուրջ քաղաքականություն պետք է վարենք նրանց հետ՝ միշտ մնալով իրապաշտ: Մեր պետական քաղաքականությունը, ի տարբերություն ազգային քաղաքականությանը, իր մեջ պահանջատիրություն չպետք է պարունակի: Դա է միակ երաշխիքը, որ մենք ունենանք անկախ պետություն՝ չհրաժարվելով մեր երազանքներից: Երբ եկանք իշխանության գլուխ, մեծ դեր սկսեցին խաղալ տնտեսական ծրագրերը: Դաշնակցությունը՝ ազգային գաղափարը առաջ տանող կուսակցությունը, որը պետություն չունի, իր սոցիալական, տնտեսական հակումներով ավելի ընկերային է: Իսկ ռամկավարների մեջ մենք տեսնում ենք այն կուսակցությունը, որը կնպաստի արդեն անկախ պետությունում իրականացնելու մասնավոր սեփականությանն անցնելու տնտեսական ծրագրերը: ՌԱԿ-ը միայն հիմա՝ Հայաստանի հողի վրա, ակումբատիպ կուսակցությունից կարող է դառնալ շատ ազդեցիկ և կարևոր կուսակցություն, եթե իր ձեռքը վերցնի և դառնա Հայաստանում ազատ ձեռներեցության առաջացման հենարան: Նաև այդ նոր ստեղծվող խավի պաշտպանությունը վերցնի իր ձեռքը: Հիմա նոր ձեռներեց մարդկանց խավ է ստեղծվում և պետք է զանազանել, թե ով է ուղղակի օգտվում մեխանիզմի փլուզումից և հարստություն դիզում, և ով է իր գիտելիքներն ու կարողությունները օգտագործում տնտեսության զարգացման համար: Եվ ամենակարևորը, այդ նոր խավի հոգում պետք է սերմանել նաև հասարակության հանդեպ պատասխանատվության զգացում:
-Դուք ասում եք, որ պահանջատիրությունը չի կարող մեզ համար լինել պետական քաղաքականություն: Իսկ ձեր մասին ունեցած տեղեկությունների համաձայն, 1967 թվականին անգամ փորձել եք Մոսկվայում Թուրքիայի դեսպանատան դրոշը իջեցնել: Հետո ձեզ հետ եղել են լուրջ խոսակցություններ: Արդյո՞ք դրանք չեն անդրադարձել ձեր դիրքորոշման վրա:
-Դա առաջին անգամն էր, երբ մեզ հաջողվեց ցույց կազմակերպել թուրքական դեսպանատան առջև: Որևէ խոսակցություն ինձ հետ այդ մասին չի եղել: Ճիշտ է, երբ կազմակերպեցինք, այն ժամանակվա համալսարանի կոմերիտական քարտուղար Ռուսլան Խասբուլատովը կանչեց և ասաց, որ ավելի լավ է համալսարանից դուրս գանք: Այդպիսի խոսակցություններ եղել են, բայց դրանք ազդել չէին կարող: Ապրիլի 24-ը Հայաստանի ժողովրդի մեջ հայրենասիրության ալիք առաջացրեց: Ոմանք այդ ալիքի վրա մնացին, ոմանք հետ քաշվեցին, ոմանք էլ (ինչպես նաև ես) սկսեցին մտածել, թե այդ ձգտումների իրականացման համար ինչպիսի քաղաքականություն է պետք վարել: Այդ հարցում, իհարկե, ինձ վրա մեծ ազդեցություն են թողել Ռաֆայել Իշխանյանի հետ ունեցած զրույցները:
-Չորս տարիների ընթացքում Ղարաբաղի խնդրի լուծման ուղիների հարցը դիտարկվեց տարբեր տեսանկյուններից: Այժմ այն թևակոխել է մի նոր փուլ: Ինչպե՞ս եք գնահատում այս նոր իրավիճակը:
-Ես շատ ուրախ եմ, որ և՛ մենք, և՛ Ղարաբաղի ժողովուրդը հասկացանք, որ ինչքան էլ բողոքենք, նուրբ քաղաքական խաղեր խաղանք, եթե զենքը ձեռքիդ չես կարողանում պաշտպանել քո մի թիզ հողը, բանակցություններն օգուտ տալ չեն կարոդ: Իհարկե, հարցերը պետք է լուծել քաղաքակիրթ ձևով, բանակցությունների միջոցով, բայց դա այն դեպքում, երբ տեղում ապրող ժողովուրդը զենքը ձեռքին լի է վճռականությամբ՝ պաշտպանելու իր հողը: Քաղաքականություն դեռ չի նշանակում, որ թույլ պետք է տաս քեզ խփեն, քո հողից քշեն, հետո արդարության համար մեկ ուրիշը գա քո համար այդ հողը վերցնի: Եվ այժմ երաշխիքն այն է, որ Ղարաբաղի ժողովրդի այդ համոզվածությունը մնա և այդ տարածքն ունենա իր ինքնուրույնությունը:
-Այժմ կարծեք թե անկախ պետություն ենք, կա նոր հանրակցություն: Եթե վերադառնանք ձեր ծրագրային «Գնացքից թռչելու ժամանակն է» հոդվածին, ապա իրականացավ ձեր նշած տարբերակներից մեկը: Եվ ի՞նչ է, մենք արդեն թռել ենք գնացքից, ցատկել ենք ուրիշ գնացք, թե՞ մնացել նույն վագոնում:
-Այս հանրակցության հետ կապված երկու տարբերակ կա: Առաջինն այն է, որ սա ժամանակավոր դաշինք է, և հանրապետություններից յուրաքանչյուրը կնքել է՝ ձգտելով ժամանակ շահել: Դա վերաբերում է թե՛ Ռուսաստանին և Ուկրաինային, թե՛ Ադրբեջանին, որի հայացքն ուղղված է դեպի մահմեդական երկրները, և նա նույնպես ժամանակ է շահում ինքնուրույն քաղաքականություն վարելու համար: Եթե հանրակցությանը վերաբերվենք որպես ժամանակ շահելու ձև, ապա այն շահավետ է, և մնում է որոշել, թե ինչ ենք ուզում շահել: Սա ժամանակավոր երևույթ է, և պետք է հասցնենք ուժեղանալ: Մենք մի գնացքից ուրիշ գնացք չթռանք: Գնացքը կանգնեց: Բոլոր ուղևորներին ասացին՝ համեցեք, դուրս եկեք գնացքից: Այժմ, մի քիչ դիմադրելով, դուրս ենք գալիս գնացքից:
-Վարչապետությունից հրաժարվելուց և միաժամանակ ձեր թեկնածությունը նախագահական ընտրություններց հանելուց հետո դուք մասնակցեցիք Գերագույն խորհրդի նախագահի ընտրություններին: Նշանակու՞մ է դա, թե դուք հետագայում նույնպես չեք հրաժարվելու ակտիվ քաղաքական կյանքից:
-Այո:
-Կա՞ ձեզ համար որևէ հարց, որ որոշիչ է, բայց որի պատասխանը դժվարանում եք գտնել:
-Երբեմն ինձ հարց եմ տալիս՝ կարո՞ղ է մենք իսկապես այս աշխարհում այլևս առաքելություն չունենք: Թե մի փոքրաթիվ ազգ ենք, որը պետք է մտածի միայն իր գոյատևման, կենցաղի, լավ ապրելու մասին և ասի, որ հասել է իր նպատակին: Թե՞ մեր հոգու մոխրացած կայծը մի օր կբոցկլտա, և մենք կկարողանանք դառնալ հզոր, ուժեղ ազգ, որը որոշիչ դեր կխաղա համաշխարհային քաղաքակրթության զարգացման ասպարեզում: Եթե առաջին տարբերակն է, ապա դա շատ հիասթափեցնող է: Ես ներքուստ համոզված եմ, որ երկրորդ տարբերակն է: Եվ այս անկախ պետություն ստեղծելու համար արվող քայլերը, Արցախի հարցը, Սփյուռքն ու Հայաստանը միավորելու ձգտումը, դրանք այն քայլերն են, որոնց միջոցով մենք կկարողանանք Աստծո տված հնարավորությունները իրականացնել: Հազարամյակների ընթացքում քաղաքակրթության վրա ունեցած ազդեցության դերը պետք է նորից վերցնենք մեր ձեռքը: Այդ հույսը ինձ եռանդ է տալիս: Ինձ հարցնում եք, ո՞րն է այդ հարցը: Այդ հարցն այն է՝ մենք սովորակա՞ն ազգ ենք, թե՞ համաշխարհային: Իմ կարծիքով մենք համաշխարհային ազգ ենք՝ բոլոր դրսևորումներով, և՛ սփռվածությամբ, և՛ կազմակերպվածությամբ, և՛ նպատակներով, և՛ հնարավորություններով: Չնայած ասեմ նաև, որ սովորական ազգ գոյություն չունի: Ամեն մի ազգ ինչ-որ մի բանի համար պետք է այս աշխարհում, և երբ անելիք չունի, ապա կամաց-կամաց անհետանում է աշխարհի երեսից՝ ձուլվելով և կորցնելով իր ազգային հատկանիշները:
-Ի՞նչ եք սպասում 1992-ից: Ինչպիսի՞ն են ձեր կանխատեսումները մեր ազգի, մեր հանրապետության համար:
– Դա ամենաբարդ հարցն է: Ավելի հեշտ է երկար ժամանակի համար պատասխանել, քան կարճ: Մի տարին լի է անորոշություններով: Ես հուսով եմ, որ Ղարաբաղը կկարողանա պահպանել իր ինքնուրույնությունը և կդառնա ինքնուրույն միավոր: Համենայն դեպս, այդ ուղղությամբ կարևոր քայլեր կարվեն: Կարծում եմ, որ Ադրբեջանի ժողովուրդը, հանդիպելով ուրիշ դժվարությունների, կհամակերպվի այդ մտքի հետ: Դա շատ համարձակ ենթադրություն է: Համոզված եմ նաև, որ չնայած Հայաստանում շարունակվելու է տնտեսության անկումը, բայց մենք օրենքներ կընդունենք, նախադրյալներ կլինեն, որպեսզի սկսվի մասնավոր սեփականության վրա հիմնված տնտեսության վերելքը: Կշարունակվի մեր անկախության ճանաչման շքերթը: Կկարողանանք մյուս երկրների հետ կապվել, բայց մեծ հույսեր փայփայել, թե նրանք խոշոր կապիտալ ներդրումներ կանեն Հայաստանում կամ վարկեր կտան, անհիմն է: Նույնիսկ որոշ դեպքերում պետք է ազատվել նաև վարկերից: Մեր տնտեսության մեջ դեռ չկա այն համակարգը, որ վարկեր վերցնելով՝ կարողանանք եկամուտներ ապահովել: Դրա համար այդ համակարգը պետք է արագ վերակառուցել: Առաջիկա տարիներին ես կանխատեսում եմ այն, ինչը այժմ կատարվում է Արևելյան Եվրոպայում: Ցավոք սրտի, օբյեկտիվ պատճառներն այնպիսին են, որ ձեռներեց մարդկանց համար ինչ-որ ժամանակ ձեռնտու կլինի առևտրով զբաղվել, քան ներդրումներ կատարել տնտեսության մեջ: Ես հուսով եմ, որ 1992 թվականը երջանիկ տարի կլինի մեր ժողովրդի համար: Մենք կկարողանանք մեր առօրյա ճնշող կենցաղից վեր բարձրանալ և տեսնել մեր պետության, մեր ժողովրդի ապագայի այն ոգևորիչ ուրվագծերը, որոնք մղող ուժ կհանդիսանան մեր ազգային իղձերին հասնելու համար:
Վ. Մանուկյանի հետ հարցազրույցը վարեց Հակոբ Ասատրյանը, «Ազգ», 1992, 11 հունվարի
Վազգեն Մանուկյան: Հայկական երազանքը գոյատևման փակուղում: Ելույթներ և հոդվածների ժողովածու: Երևան, 2002թ.
