Ջոն Մարեսկա. Եթե անկողմնակալ չես, չես կարող միջնորդ լինել

Ազգ, 23 ապրիլի, 1994թ., թիվ 75

Ամերիկացի դիվանագետ հայ-թուրքական հարաբերությունների մասին

Վերջերս Միչիգանի համալսարանի հայագիտական ուսումնասիրությունների կենտրոնը խորհրդաժողով էր կազմակերպել՝ նվիրված Ղարաբաղի հակամարտությանը և հարակից հարցերին: Ամերիկյան գիտական և պետական շրջանակներից հրավիրվածների թվում էր նաև Լեռնային Ղարաբաղի հարցով ԵԱՀԽ-ում Միացյալ Նահանգների նախկին գլխավոր բանագնաց, դեսպան Ջոն Մարեսկան, որի հետ, օգտվելով առիթից, ընդարձակ հարցազրույց է անցկացրել խորհրդաժողովի մեկ այլ մասնակից՝ մեր աշխատակից Երվանդ Ազատյանը: Ստորև թարգմանաբար վերաշարադրում ենք հարցազրույցի այն մասերը, որոնք վերաբերում են Հայաստան-Թուրքիա հարաբերություններին:

— Վերջերս Բոստոնում, հրապարակային մի ելույթի ընթացքում առաջարկել էիք, որ որպես լուծում Կովկասում ներկայումս շարունակվող հակամարտություններին, Հայաստանը պետք է բարելավի իր հարաբերությունները Թուրքիայի հետ: Կարո՞ղ եք ավելի մանրամասնել ձեր այդ հայտարարությունը: Արդյո՞ք Հայաստանը բավականաչափ պատրաստակամություն չի ցուցաբերել այս իմաստով:

— Թուրքիան Հայաստանի համար դեպի արևմուտք միակ ճանապարհն է, որին պետք ունի: Այդ ձևով է, որ պիտի կարողանա տնտեսականորեն վերապրել: Մյուս ճանապարհները դեպի արևմուտք չեն առաջնորդում: Ճիշտ է, որ ներկայի պատերազմի բերումով շատ դժվար է թվում այդ ճանապարհային ուղու դուռը բանալ և սա ես առաջինը պիտի լինեմ ընդունելու, որ թուրքերը այդ իմաստով  հարյուր տոկոսով դրական մոտեցում չեն ցուցաբերել ցարդ: Նրանց շարունակ մղեցի, ավելի քան երկու տարի, ավելի բարյացակամ լինելու: Համենայն դեպս, Հայաստանի համար միակ ելքի ճանապարհը դա է: Կարծում եմ, որ լավագույն առաջարկներից մեկը, որ իմացել եմ ցարդ, Տրապիզոնի նավահանգիստը Հայաստանի համար զարգացնելու ծրագիրն էր: Ես անձնապես խոսել եմ այդ ծրագիրը հղացող անձի հետ Ստամբուլում, ճաշի ընթացքում: Նա դեռևս մեծ հետաքրքրություն է ցուցաբերում այդ ուղղությամբ:

— Ալաթոնի մասի՞ն է խոսքը:

— Այո, Ալաթոնը: Նա թուրք հերա է, բայց շատ ազդեցիկ և հարուստ անձ է, որ կազմել էր մի խումբ և արագ շարժվում էր զարգացնելու համար այդ ծրագիրը: Սակայն ավելի ուշ, նրանց թելադրվել էր դադարեցնել աշխատանքները, որովհետև ստեղված իրադրությունն անկարելի էր դարձնում ծրագրի գործադրությունը: Վստահ եմ գիտեք, որ մինչև մի տարի առաջ երկաթուղագիծը կանոնավոր կերպով աշխատում էր Երևանի և Կարսի միջև: Այդ փոքր տարողությամբ, թերևս շաբաթը երկու անգամ պատահող երկաթուղային հաղորդակցությունը տնտեսական մի հսկա գործունեություն էր: Գործարարները շարունակ օգտվում էին դրանից, ինչը ցույց է տալիս, որ եթե այդ գիծը բաց մնար, ինչ մեծ նշանակություն կունենար: Չեմ գտել այն մոգական լուծումը, որի միջոցով կարելի պիտի լինի Թուրքիայի հետ հաղորդակցության դուռը բանալ: Ես համաձայն եմ ձեր և մեր բարեկամի՝ Ժիրայր Լիպարիտյանի հետ, որ վերջերս Անկարայում էր, թե նախագահ Տեր-Պետրոսյանը մեծ ճիգեր է թափել այդ դուռը բանալու ուղղությամբ:

— Այո, Տեր-Պետրոսյանն անցյալ ապրիլին Անկարա գնաց Օզալի հուղարկավորությանը ներկա լինելու: Ամենակարևոր հարցը, որ հիմնական հարցն է հայ ժողովրդի պատմության, ցեղասպանությունն է, և հայկական կառավարությունը շատ զգույշ էր վարվել նույնիսկ այդ իմաստով: Հայաստանի անկախության հռչակագրում իշխանությունները գրեթե լուռ էին անցել ցեղասպանության հարցի վրայով, նրանք պարզապես ասել էին, թե «պիտի զորավիգ կանգնենք այն բոլոր ճիգերին, որոնք ձգտում են ցեղասպանության ճանաչման»: Հողային պահանջի, նույնիսկ Թուրքիայի կողմից ցեղասպանության ընդունման մասին խոսք չկար: Սա հարգական զիջողություն էր Թուրքիայի հանդեպ, վերջինիս ղեկավարությունը չգրգռելու համար: Այդ օրերին, համազգային բուռն վեճ էր ծայր առել Հայաստանում, և ինչպես Հայոց Համազգային շարժման ղեկավարներն էին ասում՝ մենք այսքան ժամանակ փորձել ենք Ռուսաստանի հետ լինել, բայց այլևս հոգնել ենք և համոզվել, որ պիտի չկարողանանք մեր ազգային նպատակակետերը իրագործել հյուսիսի մեր հարևանի հետ, հետևաբար այժմ Թուրքիային փորձենք: Թուրքիան չկարողացավ օգուտ քաղել այդ օրերի համաժողովրդային վիճաբանություններից:

— Ես էլ այդ հարցի մեջ բռնված էի: Անձնապես ես էի, որ միջնորդի դեր կատարեցի Հայաստանի և Թուրքիայի միջև, վերացնելու համար Թուրքիայի մետասաներորդ ժամի առարկությունները Հայաստանի ընդունման համար ԵԱՀԽ-ում, այն ժամանակ, երբ ԵԱՀԽ-ի մոտ դեսպան էի: Երկու օր շարունակ միջնորդություններ կատարեցի երկու կողմերի համար, ջանալով համոզել թուրքերին, որ վերջ տան իրենց ընդդիմությանը, միևնույն ժամանակ թելադրելով հայերին, որ մեղմացնեն իրենց դիրքավորումը: Ի վերջո, ինձ հաջողվեց, և թուրքերը դադարեցրին իրենց ընդդիմությունը: Րաֆֆի Հովհաննիսյանը լավ պիտի հիշի այս պարագան: Նա նույնիսկ հարց տվեց ինձ, թե ինչպես էր հաջողվել ինձ այն իրականացնել: Հետևաբար գիտեմ Հայաստանի կառավարության դեմ ծառացող առարկությունները, նաև գիտեմ, որ թուրքերը շատ համառ ժողովուրդ են: Սակայն հավատում եմ, որ եթե այսօր հաստատվի, համաձայն այն տվյալներին, որոնց մասին խոսել ենք բոլոր կողմերի հետ, թուրքերը պիտի բանան սահմանը և պիտի գործադրեն այն ամեն ինչը, որ խոստացել են: Ես հավատում եմ դրան, բայց թերևս սխալվում եմ:

— Արդյո՞ք Թուրքիան փոխադարձել է այդ քայլերը, որոնց մենք տեղյակ չենք:

— Հավանաբար տեղյակ եք, այս իրադարձություններին հետևող բոլոր անձերի նման: Ամենաշատը, որ Թուրքիան փոխադարձեց այդ դրական քայլերը, թուրքական իշխանությունների որոշումն էր էլեկտրականություն հայթայթելու Հայաստանին, ավելի քան մեկ տարի առաջ: Նրանք պատրաստակամ էին գործադրելու այդ քայլերը, երբ Խոջալուն գրավում էին հայկական ուժերը:

— Ձեր նույն այդ հրապարակային ելույթում դուք խուսափեցիք Հայկական ցեղասպանությունը հիշատակելուց: Դա արդյոք պետական քարտուղարության ցեղասպանության նկատմամբ որդեգրած քաղաքականությա՞ն արդյունքն էր, թե ձեր անձնական դիրքորոշումն է ցոլանում: Քարտուղարությունը արդյոք տակավին «ենթադրյա՞լ» է որակում ցեղասպանությունը:

— Ցեղասպանության հարցում չեմ ուզում վարանոտ երևալ: Գիտեմ, թե ինչ պատահեց այնտեղ, բայց հավատում եմ, որ հրապարակային ելույթի ընթացքում Միացյալ Նահանգների բանագնացը ուշադիր պետք է լինի այդ հարցի մասին արտահայտված ժամանակ: Քեմբրիջում այդ հավաքը, կարծում եմ, որ լավ չէր կազմակերպված, մեզ արտոնվել էր ընդամենը մեկ րոպե՝ ներկայացնելու մեր տեսակետները: Մեր տեսակետները բավականին լայն են, և մի մասը մեզ մղում էր, որ գիտակցաբար անկողմնակալ լինենք այս հարցի առնչությամբ լուծումի հանգելու համար: Եթե անկողմնակալ չես, չես կարող միջնորդի դերդ հաջողությամբ տանել, և հաջողության պայմանն էլ այն է, որ երկու կողմերի վստահությունը պետք է շահես: Հետևաբար, այն անձը, որ Միացյալ Նահանգների բանագնացը պիտի լինի, կարծում եմ, որ շատ ուշադիր պետք է լինի: Հարցնում եք, թե արդյոք սա իմ անձնական տեսակե՞տն է: Ոչ: Անձնական տեսակետը չէ, բայց համոզված եմ, որ բանագնացը ստիպված է ուշադիր լինել:

— Որևէ հակասություն տեսնո՞ւմ եք Թուրքիայի դիրքի մեջ, երբ այս վերջինը գրավել է Կիպրոսի 38 տոկոսը, ի պաշտպանություն կղզու 18 տոկոս թուրքազգի հավաքականության, միևնույն ժամանակ, սակայն, նույն Թուրքիան զլանում է նույն իրավասությունը Լեռնային Ղարաբաղի հայերին:

— Այո, կասկած չկա, որ Թուրքիայի դիրքավորման մեջ, հանդեպ Կիպրոսի և Ղարաբաղի, որոշ անկապակցություններ կան: Դրանք հանձնել եմ իրենց ուշադրությանը: Շատ երկրներ այդ տեսակի հակասություններ են ցուցաբերել իրենց դիրքավորումներում, հարմարվելու համար իրենց շահերին: Մենք էլ ենք նույնը անում: Կարծում եմ, որ ՄԱԿ-ն այս առնչությամբ որոշ օգտակար ուղեցույցներ ունի, որոնք հաճախ եմ գործածել: Երբևէ տեսե՞լ եք ընդհանուր քարտուղարի այսպես կոչված, հստակ գաղափարների շարքը Կիպրոսի հարցի լուծման առնչությամբ:

— Թերևս տեսել եմ:

— Հրատարակված է որպես ՄԱԿ-ի փաստաթուղթ: Մեծապես դաստիարակիչ է որպես ուղեցույց այն հարցերին, որոնք պիտի լուծվեն համաձայն Լեռնային Ղարաբաղի քաղաքական լուծման բանաձևին: Չեմ ասում, թե նույն լուծումներն ի զորու պիտի լինեն, այլ պարզապես ուղեցույց պիտի ծառայի ՄԱԿ-ի այդ փաստաթուղթը: Այդ երկու հարցերի բաղդատությունը կարող է լուսաբանություններ բերել:

— Թուրքիան ուզում է զորք տեղակայել Ղարաբաղի հակամարտ ուժերի միջև, Ռուսաստանի հետ միասին: Սակայն, Թուրքիան գործոն մասնակից է այս հարցին, հետևաբար չի կարող անկողմնակալ լինել և չեզոք դիրքավորում որդեգրել:

— Իմ պատասխանն այն է, որ Թուրքիան հստակորեն զորավիգ է մեկ կողմին. սակայն «մասնակից» բառը մի քիչ տարբեր նշանակություն ունի: Այս հանգրվանին չեմ ուզում ասել, որ Թուրքիան մասնակից է հակամարտության, բայց, հստակորեն այն զորավիգ է կանգնում, կրկնում եմ, մեկ կողմին, որի նկատմամբ զգուշացրել ենք թուրք իշխանություններին, ասելով, թե իրենց միակողմանի զորավիգը արդարացիության սահմաններից դուրս է գալիս: Ասել ենք քանիցս, որ, օրինակ, արդարացի չէ խափանել մարդասիրական օգնությունը, անկախ նրանից, թե ո՞ր կողմին են պաշտպանում:

— Հաջորդ հարցումը վերաբերում է մարդասիրական օգնությանը: Թուրք իշխանությունները նույնիսկ արգելել են Միացյալ Նահանգների փոխադրական զինվորական օդանավերի թռիչքը, որոնք մարդասիրական օգնություն էին փոխադրում: Ինչո՞ւ: Միացյալ Նահանգների կառավարությունը թույլատրել է, որ Թուրքիան արգելի Հայաստանի համար մարդասիրական օգնությունը: Ինչպե՞ս կարող է խափանել թռիչքը ամերիկյան զինվորական օդանավերի, որոնք օգնություն են հասցնում երկրաշարժից աղետված մի երկրի:

— Ճիշտ է, նրանք արգելել են ամերիկյան օդանավերի թռիչքը: Իրականության մեջ ես ինքս մեր երկրից մյուսը գնալու համար ստիպված էի երկար շրջանցումներ անել: Երբեմն շատ դժվար կացության առաջ էինք գտնվում, որովհետև ստիպված էինք ռուսական, նույնիսկ ուկրաինական օդային տարածություններից անցնելու, և այդ մեծ դժվարություններ էր ստեղծում: Ինչո՞ւ ամերիկյան կառավարությունը թույլատրում է այդպիսի բան, պատասխանը բարդ է: Կարող է հաճելի չթվալ ձեզ, բայց իրականություն է, որ մենք թուրքերի հետ բազմաթիվ հարցերում գործակցում ենք, որոնց համար նրանց գործակցության պետք ունենք: Անդրադարձել ենք, որ դյուրին չէ ճնշում բանեցնել թուրքերի վրա: Մի անգամ փորձեցինք, չգիտեմ՝ տեղյա՞կ եք: Կիպրոսի հարցից հետո մի որոշ ժամանակաշրջան կասեցրինք Թուրքիային տրվող մեր օգնությունը, որին ի պատասխան նրանք ճնշումներ բանեցրին մեր բազաների վրա, ինչը անտանելի կացություն ստեղծեց Թուրքիայում գտնվող մեր մարդկանց համար: Ի վերջո ստիպված եղանք տեղի տալ: Հետևաբար, գիտենք, թե դյուրին չէ թուրքերին ստիպել, որ մեր ուզածն անեն: Մեր մոտեցումը եղել է որպես միջին ճանապարհ համոզելու քաղաքականությունը վարել, երբ գիտենք, թե իրենց գործակցության պետք ունենք, իսկ նրանց կարելի չէ դյուրությամբ ճնշել:

— Բայց այդ ժամանակ սառը պատերազմ կար: Հիմա վերջ է գտել, և Թուրքիան նույն ռազմագիտական արժեքը չունի, ինչպես առաջ: Հետևաբար կացությունը այսօր տարբեր է:

— Այո, տարբեր կացություն է, սակայն չեմ կարող ասել, թե Թուրքիան նույն արժեքը չունի այսօր: Տարբեր ձևերով դարձյալ ռազմագիտական արժեք է ներկայացնում, վստահորեն: Օրինակ՝ նկատի առեք Իրաքի պատերազմը:

— Միացյալ Նահանգները ինչպես է դիմավորել Ռուսաստանի հավակնությունները իր զինվորական ներկայությունը պահելու նախկին Խորհրդային Միության մեջ: Տեղյակ եմ, թե վերջերս Սպիտակ տան մեջ որոշ մտահոգություններ են հայտնվել Վրաստանում ռուսական ներկայության մասին:

— Սա մի հարց է, որը շարունակ զարգացման ընթացքում է գտնվում, մինչ մենք այստեղ զրուցում ենք: Եթե այս հարցումը հարուցած լինեին մեկ տարի առաջ, պատասխանը բոլորովին տարբեր պիտի լիներ, քան ինչ-որ կարող է լինել այսօր, որովհետև որևէ մեկը կարող է նկատել այսօր, որ զարգացում է արձանագրվել ոչ միայն ռուսական դիրքորոշման մեջ՝ հանդեպ իր «անմիջական արտասահմանի», այլ նաև Արևմուտքի, Միքացյալ Նահանգների կեցվածքի մեջ՝ հանդեպ այդ փոփոխության: Տակավին մինչև այսօր այդ փոփոխության զարգացումը շարունակվում է:

— Որևէ ծրագիր կա՞ Ռուսաստանի շարժումը հակակշռելու: Այնպես է երևում, որ Ռուսաստանը կարող է շարժվել համաձայն իր ցանկությանը նախկին խորհրդային սահմաններից ներս: Իսկ այդ ոլորտից դուրս, Միացյալ Նահանգները ազատ է ցանկացած ձևով շարժվելու:

— Ոչ, ճիշտ չէ, բայց կարծում եմ, որ մարդիկ տարբեր գաղափարներ ունեն այդ առնչությամբ: Ես թերևս ավելի կարծր կեցվածքի մարդ եմ այս իմաստով, քան ուրիշները: Հստակ է, որ Ռուսաստանի սահմանների վրա անվտանգության հարցեր կան և պետություններն արդարացիորեն մտահոգ են զգում, երբ իրենց սահմանների ապահովությունը վտանգված է: Հետևաբար, այս իմաստով, մարդիկ Ռուսաստանի դիրքավորումը բնական են նկատում: Մյուս կողմից՝ հստակորեն Ռուսաստանին հակակշռելու քաղաքականություն գոյություն չունի: Ոչ ոք այդպիսի քաղաքականություն չի մշակել: Մի ուրիշ կետ էլ կա, որը պետք է հստակ լինի, այն՝ թե ամերիկյան պետական շրջանակներում ընդունված է ռուսների արդարացի մտահոգությունը ռուս քաղաքացիների նկատմամբ, որոնք գտնվում են նախկին խորհրդային հանրապետություններում: Հետևաբար կան օրինավոր նկատվող շահեր, որոնք ճանաչում են գտել Վաշինգտոնում, և նրանց հետ վերաբերվելու առնչությամբ տարբեր տեսակետներ գոյություն ունեն: Ընդհանուր առմամբ կարող եմ ասել, որ ձգտում կա որոշ մտահոգություն արտահայտելու ռուսական առաջխաղացման նկատմամբ՝ վերը հիշված շրջաններում, մասնավորաբար Ղարաբաղի հարցի պատճառով: Ազերիները մինչև այսօր ձգտել են դեմ դնել այդ առաջխաղացմանը, ինչը կարելի է որպես փորձ համարել: Վրաստանն էլ այդ փորձի առարկան եղավ, ինչպես նաև բալթյան երկրները, որոնք որոշ հաջողություն ունեցան իրենց ընդդիմության մեջ՝ հանդեպ ռուսական առաջխաղացման: Տեսնում եք, որ կացությունը շարունակական զարգացման մեջ է, և ստիպված ենք զգուշավորությամբ վերաբերվել դրան:

— Հայաստանը համաձայնություն է ստորագրել Ռուսաստանի հետ ռուսական զորք ունենալու իր հողամասի վրա: Որևէ սպառնալիք կամ սպառնալիք նկատվող շարժում Թուրքիայի կողմից պատեհություն պիտի տա հայերին և ռուսներին միասնաբար մնալու սահմանների վրա և զորացնելու իրենց դիրքերը: Արդյոք Ամերիկայի շահերին կծառայի՞ հակակշռել Թուրքիայի շարժումները: Որովհետև թուրքական իշխանությունները մեկ անգամ չէ, որ սպառնացել են քուրդ ապստամբներին հալածել հայկական տարածքներում:

— Հստակորեն, ամենից մտահոգիչ կացություններից մեկն այս հակամարտության մեջ ռուսական և թուրքական զորքի դեմ առ դեմ գտնվելն է: Ռուսական սահմանապահ զինվորները դեռ հսկում են սահմանագլխի վրա: Ոչ Ադրբեջանում, բայց Հայաստանի մեջ, որի սահմանագլուխն այն տեղն է, ուր ռուսները և թուրքերը ճակատ-ճակատի են գտնվում թշնամական մտայնությամբ իրար հանդեպ: Այն հակամարտության ամբողջ պատկերի ամենից մտահոգիչ երևույթներից մեկն է: Որքան որ ռուսները ազգայնապաշտ են և առավել զարգացող ազգայնականությունն են ապրում այսօր, նույնն են զգում նաև թուրքերը: Խորհրդային Միության կազմալուծման արդյունքներից մեկն այն եղավ, որ թուրքերը գտան ցեղակից ժողովուրդներին, ինչը ազգային գիտակցությունը շեշտավորեց թուրքերի մեջ: Թուրքերի ազգային ինքնության զգացումը տարբեր պատմություն է:

Այս բոլոր երևույթներն առկա են, և չի կարելի դրանք անտեսել: Ինչ որ կարող եմ ասել այն է, որ Միացյալ Նահանգների կառավարությունը գիտակից է հակամարտություններից ծագող վտանգներին:

— Կարծո՞ւմ եք, որ Միացյալ Նահանգները կամ Արևմուտքը պիտի քաջալերեն թուրքերին, փորձելու համար, թե արդյոք ռուսները վճռականությունը պիտի ունենա՞ն պաշտպանելու իրենց նախկին սահմանները:

— Ընդհակառակը, բոլորին զգուշացնում ենք, որ մասնակից չլինեն այդ հակամարտությանը: Թուրքերն այս իմաստով շատ խոհեմ են, հակառակ ոմանց այլ տեսակի մեկնաբանությունների:

— Բայց թուրքերն այսօր Հայաստանի դեմ կազմակերպված պայքար են տանում: Իրենց մամուլը և նույնիսկ կառավարական պաշտոնատարներն ամբաստանում են Հայաստանին քուրդ ահաբեկիչներ պատսպարելու համար: Ըստ նրանց, նման ամբաստանություններով դատական հարց հարուցած պիտի լինեն Հայաստանի դեմ, որպեսզի երբ փորձեն Հայաստան արշավել, միջազգային հանրությունը պատրաստված լինի այդպիսի գործողությունների համար:

— Թե նրանք, թե ռուսները ջանում են իրենց դիրքը զորացնել:

— Արդյոք պետական բաժանմունքը հաստատե՞լ է այն լրատվությունները, ըստ որոնց Ատլանտայում իր կենտրոնատեղին ունեցող «Մեգա Օյլ» ընկերությունը զինվորական խորհրդատուներ և մարզիչներ է հայթայթում Ադրբեջանին: Գիտենք, թե վերջերս Սիկորտը այնտեղ էր գտնվում:

— Չեմ կարծում, որ պաշտոնական հաստատում եղած լինի այդ գործով: Իմ իմացած վերջին լուրերի համաձայն, այդ տարաձայնությունները քննարկվում էին: Որոշ բաներ կան, որոնք օրենքի դեմ են:

— Վերջին հարցումը՝ շատ խոր կերպով ներգրավված եք այս հարցի մեջ և շատ մոտիկից հետևում եք մանրամասնություններին: Ի՞նչն է, ըստ ձեզ, այն արդար և անկողմնակալ լուծումը, որը պիտի գոհացներ բոլոր կողմերին, և կամ պիտի գոհացներ գլխավոր պետություններին այդ լուծմամբ՝ դժգոհ թողնելով հակամարտության կողմերը:

— Ձեզ պիտի ասեմ այդ մասին, երբ հեռանամ պատասխանատվություններիցս: Ցարդ խուսափել եմ այդ մասին խոսելուց, սակայն, երբ ժամանակը գա, հավանական է, որ պատասխանեմ ձեր հարցումին, թերևս շատ ավելի շուտ, քան ինչ որ դուք եք կարծում: Մինչ այդ, ես այլևս չեմ զբաղվում Ղարաբաղի հարցով: